СПОРТЧУ КЛУБТУҢ 100 ЧЫЛ ОЮ
Шеригниң төп спортчу клуву (ШТСК) – Россияның Чепсектиг күштер яамызының үндезилээни спортчу клуб. Делегей чергелиг маргылдааларга Россияны төлээлеп чоруур спортчуларның хөй кезии ук клубтуң сургуулдары дээрзин демдеглээри чугула. Бо клубта спорттуң янзы-бүрү хевирлеринге тренировкаларны эрттирип турар. 2023 чылдың апрельде ШТСК-ның тургустунгандан бээр 100 чыл оюн демдеглээн. Клубтуң 100 чыл болган оюнга тураскааткан байырлыг хемчег чазын Москва хоорайга болган. Байырлалга ШТСК-ның Тывада салбыры, «ЦСКА-Тыва» олимпийжи курлавырлар школазының директору Буян Биче-оол киришкеш келген. Ынчангаш Буян Биче-оолду редакцияже чалааш, ажыл-агыйжы чугааны кылдым.
– Буян Владимирович, ШТСК-ның 100 чыл болган оюн Тывада канчаар демдеглеп турар ирги?
– 2023 чылдың март айда ук клубтуң ажыл-чорудулгазының дугайында баннерлерни, видеороликтерни хоорайның спорт залдарының баарында улуг экраннарынга салган. Эрткен дыштаныр хонуктарда Чадаана хоорайга 2008–2010 чылда төрүттүнген оолдар аразынга хостуг хүреш маргылдаазын эрттирдивис. Аңаа регионнуң шупту спорт школаларының өөреникчилери болгаш Хакас Республикадан келген аалчылар дээш ниитизи-биле сес команда киришкен. Команда бүрүзүнде 11 киржикчи. 1-ги черни Кызыл кожууннуң 1 дугаар командазы, 2-ги черни ШТСК спорт школазы, 3-кү черни Кызыл кожууннуң 2 дугаар командазы, 4-күзүн – Чадаананың спорт школазы алган. ШТСК-ның Самарада салбырының даргазы Роман Махонин болгаш оралакчызы Евгений Ишенко аалдап кээп чораан.
– Спортчу оюннарның кандыг хевирлерин клубта нептередип турарыл?
– «Тыва» ШТСК спортчу школа 2015 чылдың сентябрь 12-де тургустунган. Хостуг хүреш, ча адары, бокс, дзюдо, уран чүүл гимнастиказы дээш спорттуң беш хевирин бо клубта сайзырадып турар бис. Ниитизи-биле 12 тренер бар. 2 ажылдакчы – инструктор методистер. Кабинедивис «Херел» спорт залында. А тренировкалар «Сүбедей», «Ярыгин», «Херел», «Автомобиль» спорт залдарында болуп турар.
– ШТСК-ның бодунуң ордузун тудары планда көрдүнген бе, Буян Владимирович?
– 2022 чылдың чазын Россияның Чепсектиг күштер яамызының тудугжулары оран-саваны тудуп эгелээр деп турган. Тускай шериг операциязының уржуундан тудуг ажылын соңгаарлаткан.
– Спортчу клубта чеже элээди хаара туттунган ирги? Барыксап турар улус каяа чеде бээрил?
– Ниитизи-биле 330 өөреникчи спорттуң аңгы-аңгы хевирлеринде хаара туттунган. Сентябрь, октябрь айларда чаа улус чыыр бис. Кажан, каяа келирин тодаргайы-биле, үези келирге чарлаптар бис. Кандидаттар элээн шылгалданы эртер. Тренер башкылар шилилгени кылыр. Күзелдиг-ле кижи бүрүзүн албас. Чижээлээрге, 15 кижи олуду бар дээн болза, чүгле ол хире кижи шилип алыр. Федералдыг стандарттарга чагыртыр бис. Угланыышкын аайы-биле аңгы-аңгы болур. Боксерлар биле ча адыгжыларын 10 хардан, дзюдо болгаш хостуг хүрешче 7 хардан, гимнастикага 6 хардан өрү уруглар, оолдарны алыр. Эмчи шинчилгезин эрткен, кадык деп шынзылга бижии база албан турар ужурлуг. Федералдыг школаның Тывада салбыры болганда, шилиттинген оолдар, уруглар төлевир чок, халас өөренир.
– Федералдыг школаның салбыры чүгле Кызылда бе?
– Чок, Чадаана хоорайда база бар. Ында дзюдо болгаш хостуг хүрешке тренировкаларны ийи тренер эрттирип турар.
– ШТСК-га секциялап турган уругларга кандыг-ла-бир шынзылга азы сертификат бээри көрдүнген ирги бе?
– Тускай документ турбас. Тренировкалап турган деп справканы бижип берип болур. Кайы-даа спорт школазының спортчулары разрядтар күүседир. Ол бүгүнү дөзүнде демдеглеп турар. Баштай бичии, оон улуг улустуң разрядтарын күүсеткеш, ооң соонда спорт мастеринге кандидат, оон спорт мастери дээш күүседип чоруй баар.
– Үстүнде силерниң адааныңар чадаларны эртип алгаш, тренерлей берип болур бе?
– Чок, ол чадаларны шуптузун эртип алган-даа болза, ортумак азы дээди өөредилге черин дооскан деп диплом чок болза, тренерлевес. ШТСК дээрге чүгле Россияда эвес, а бүгү делегейде билдингир спортчу клуб-тур. 100 чылдың дургузунда 400 ажыг олимпий чемпионнарын, Европа болгаш делегей чемпионнарын кижизиткен.
– ШТСК-ның Тывада салбыры сес чыл дургузунда чеже спортчуларны кижизиткенил?
– Сес чыл дээрге хөй эвес үе-дир. Ынчалза-даа шыырак тренер башкыларның ажылының эки түңнели хөй. Олар дээрге Тываның алдарлыг тренери Айдаш Самдан, делегей чергелиг категорияны эдилээн спорт шиидикчизи Меңги Санаа, Сайзана Куулар, Орлан Куулар, Темир Моңгуш, Шолбан Моңгуш, Анжелика Куулар, Елена Достай, Евгений Ондар, Саян Санчат, Рудольф Моңгуш олар-дыр. Сес чыл дургузунда ШТСК-га кээп турган эң-не билдингир спортчуларывыс делегей чемпионадының үш дакпыр чемпиону Начын Куулар болгаш Хүреш-оол Дондук-оол. Бо үеде Кежик биле Чаяан Моңгуш алышкылар база Батыр Салчак, Станислав Хомушку дээш өскелер-даа.
– Силерниң бодалыңар-биле тренер кижи кандыг болурул?
– Өөреникчизиниң сагыш-сеткилинче сиңнигер, чүнү бодап чоруурун, бажыңында чүнү чип турарын, өг-бүлезинде байдалы кандыгыл, эки бе, багай бе, кайда удуп-чыдып, кандыг чурттап турарыл дээш, шуптузун тренер кижи билген турар ужурлуг. Өөреникчизиниң дыжын, чемин база бодап билир болур. Улуг маргылдааларже белеткээри кончуг нарын ажыл. Чүгле өөредип тургаш уругну көрүп, арткан амыдыралын херекке албас болза, ол шын эвес апаар. Езулуг тренер кижи өөреникчизиниң ачазы ышкаш ону кадагалап, шинчилеп, сеткилин билип көөр. Эмин эрттир сывыртаарга база хоржок, шылай бээр. Маргылдаага белеткели кошкаш кынныр. Спорттуң чамдык хевирлеринге деңзивисти база өйлээр болгай бис. Кил сывыртаары база улуг эртем-дир ийин. Кандыг чем чиири, чүнү чивезин тренер башкы билген турар, хыналдага алыр. Спортчунуң чедиишкини тренерниң шын ажылындан дыка хамааржыр. Тренер кижи психолог база болур ужурлуг. Өөреникчизи-биле чугаалажып билир, хей-аъдын көдүрүп, чалгынналдыргаш, маргылдаага киириштирер.
– Сөөлгү үеде аныяктарның спортка сонуургалы кандыг ышкаш-тыр?
– Эки талазынче өскерлиишкиннер көвүдеп турар. Ол кончуг эки. Аныяктар спортче көрнүп, кадык амыдыралды үнелеп эгелээн. Күрүневис база эки көргүзүглерлиг спортчуларны деткип, чурттаар оран-саваны-даа берген таварылгалар бар. Ол база аныяктарның тура-соруун көдүрүп турар. Чон кадык амыдыралче чүткүп эгелээн. Даң бажында-даа, кежээ-даа шошкуп чоруур азы чадаг-терге тепкен спортчуларга бо-ла таваржыр апардым. Республикада күрүне чергелиг спортчу хемчеглерни хөйү-биле организастап турары база аныяктарның эки чүүлче сонуургалын оттуруп турар деп бодаар мен.
– Сөөлгү үеде ажы-төл гаджеттерден адырылбастаан, ол айтырыг чонну дүвүредип турар болгай. Аңаа хамаарыштыр чүнү чугаалап болур силер?
– Ийе, төл бүрүзү бодунуу-биле тускай. Кижи бүрүзү спортче шурай бербес. Гаджеттерже кирип турар ажы-төлүвүс база бар. Ынчалза-даа чүве бүрүзүнден эки чүүлдү илип ап болур. Херт-бурт кончуп, хоруп болбас. Баштай чаш кижиниң сонуургалын билип алыр. Аңгы-аңгы секцияларже, бөлгүмнерже эдертир. Бир талазында, киберспорт тыптып келген болгай. Ол спортче-даа ажы-төлдү углап болгай. Ында база разрядтарны күүседип турар. Чемпионаттар база удаа-дараа болуп турар. Чаа үениң спорту-дур. Киберспортка база дүрген харыылар, эскериглер (реакция) херек. Салаалар угаанга чагыртып шимчеп турар. Маңнап, шуравайн, орар-даа болза, угаанга сайзыралды бээр. Озалдай бээр болза, уттуруп алыр дээш-ле баар.
– Юбилейлиг чылда оон ыңай чүнү планнап турар силер?
– Удавас элээдилер аразынга ийи маргылдаа болур. Бирээзи октябрь 1-де «Херел» спорт залынга хостуг хүрешке, ийи дугаары октябрь төнчүзүнде бокс маргылдаазы. Сибирьниң соңгаар хоорайларындан база командалар келир. Чыл төнчүзүнге чедир ШТСК-ның 100 чыл болган оюнга тураскааткан хемчеглер уламчылаар.
Айдың ОНДАР чугаалашкан.
Чуруктарны маадырның архивинден алган.
"Шын" №65, 2023 чылдың сентябрь 2.