Россияның Президентизи В.В. Путин чоннуң быжыг кадыкшылы дээш “Россия — спортчу күрүне” деп кыйгырыглыг, күрүне иштинге күш-культура болгаш спортту калбаа-биле 70 хуу чедир сайзырадырын боттандырар сорулга-биле янзы-бүрү хемчеглерни, төлевилелдерни чорудуп турар. Ол улуг чедиишкин. Чүгле май айда безин “Нацияның спортчу эмчи төвүн” база “Дүрген чаңчыгар (адаптивтиг) спортту” тургузар, эки сайзырадыр деп кыйгырыгны салган. Ооң кол сорулгазы, Россияга спортчуларның кадыкшылын быжыглаары база ол ышкаш тускай шериг операциязының киржикчилери дүрген спорт-биле өңнүктежирин чедип алыры болур.
Бо төлевилелдерни боттандырары-биле, янзы-бүрү спортчу маргылдааларны, “Күш-ажыл болгаш камгалалга кезээде белен бол” деп хемчеглерни, янзы-бүрү чарлалдарны, марафоннарны эрттирер апаар. Ол ышкаш делегей чергелиг маргылдааларга паралимпийжилерниң, сурдолимпийжилерниң база оларның дагдыныкчыларының деткимче алган төлевилелдерин өстүрүп, улгаттырары болур.
Тыва марафончуларның чедиишкиннери





“Спорт — чуртталганың хемчээли” төлевилелди боттандырары-биле, май айда бүгү Россия база регионнар аразынга улаштыр делегей чергелиг янзы-бүрү марафоннарга дараазында спортчулар чедиишкинниг киришкеннер.
Кызылга май 24-те Бүгү-россия чергелиг маңнаарының марафонунга ниитизи-биле 1000 спортчу киришкен. Баштай Республиканың Спорт яамызының Спортчу маргылдаалар эрттирер эргелели долу бүрүткелди чурум езугаар эрттирип, кижи бүрүзүнге тускай хөрек дугаарларын үлээн. Спортчу маргылдаалар эрттирер эргелелдиң директорунуң хүлээлгезин күүседип турар Эрес Апты удавас бистиң республикага, Россияның Чиик атлетика федерациязының салбырын ажыдарын дыңнаткан. Ол салбырның кол сорулга- зы – республикага чиик атлетиканы сайзырадыры. Ынчан спортчу бүрүзүнге чурум ёзугаар разряд тыпсырын чедип алыры болур.
Амгы үеде чиик атлетикага салымныг спортчулар бистиң республикада бар болуп турары өөрүнчүг. Оларның аразында эң-не идепкейжилеринге дараазында спортчулар хамааржыр: ТывКУ-да ССРЭ-ниң хостуг хүрешке спорт мастеринге кандидат, биология эртемнериниң доктору Сергей Октяевич Ондарның удуртулгазы-биле Сүт-Хөл кожууннуң спорт школазының оралакчы директору, 52 харлыг дуңмазы Салбак Октяевна Ондар, бичии 4 харлыг уйнуу Айлын Куулар. Маңнаарынга салымныг бо спортчу өг-бүле шупту Кызылга май 24-те марафонга идепкейлиг киришкеннер. Бичии Айлын Куулар марафонга киришкен деп медальга база кырган-ачазының июнь 1-де Уруглар камгалалының хүнүнге уткуштур чигирзиг белээнге төлептиг болган. Дуңмазы Салбак 45 хардан өрү херээжен улус аразынга 5 км хемчээлге 1-ги черни ап, тиилекчиниң Хүндүлел бижиин база медалын алган.
Май 25-те Тывадан 7 маңнакчы Абаканга болган регионнар аразында “Хаттан дүрген” деп фестивальга киришкеннер. Аңаа Салбак Ондар 50 хардан өрү херээжен маңнакчылар аразынга 1-ги черни бүзүрелдии-биле ээлеп, медаль база дипломга төлептиг болган.
База бир марафончу, 2024 чылда Наадым марафонунуң чемпиону, Ак-Довурак хоорайдан Уяраш Монгуштуң чедиишкиннеринге Тываның чону чоргаарланып турар.
Уяраш Монгуш май 4-те Казань хоорайга болган Россия чемпионадынга 42 км хемчээлге халааш, 33 муң маңнакчы аразынга 60 дугаар черге төлептиг болган. Май 24-те Моолдуң төвүнге “Улан-Баатор–2025” деп делегей чергелиг 42 км хемчээлдиг марафонга 30 муң киржикчиниң аразындан 16 дугаар черни алганы улуг өөрүшкү. Уяраштың мурнунда салган сорулгалары, “Наадым–2025” марафонунга чедиишкинниг киржири база август 30-де Якутияга болур 100 км хемчээлге делегей чергелиг марафонга киржири болур.
Дараазында маңнаарынга төлептиг Күзел Төмүр май 24-те Красноярскыга болган 1,5 муң киржикчилиг Бүгү-россия чергелиг марафонга 18–34 харлыг эр улус аразынга 10 км халааш, 3-кү шаңналдыг черни алган. Ниити марафонга 9 дугаар черже киргенин демдеглээр апаар. Улаштыр май 31-де Красноярскыга Уруглар хүнүнге тураскааткан марафонга киришкеш, шаңнал кирбээн-даа болза, бодунуң маңнаар үезин эки көдүрген болуп турар. Күзелдиң мурнунда салган сорулгазы – “Наадым–2025” марафонга эки белеткенгеш, чедиишкинниг киржири.
Тываның төлептиг маңнаар херээжен спортчуларының бирээзи Анна-Сабрина Чамзы Баренцево далайда Кильдин ортулукка база Мурманск областың Териберка суурга май 23–25 хүннеринде 21 км хемчээлдиг, бойдустуң кончуг берге черлеринге (даглыг, малгаштыг, дөңнерлиг, даштыг) маңнаарынга нарын марафонга киришкен. Аңаа ниитизи-биле 1 муң 500 хире кижи киришкен. Берге марафонну эртип, финишке киргеннерниң аразында Тываның төлептиг кызы Анна-Сабрина Чамзының келгени улуг өөрүшкү, чедиишкин болган. Нарын марафонга киржип, ону эрткеш, чаа рекорд тургускан спортчулар, Россияның рекордтар номунче киргеннер.
Төөгүже кирген чемпион
Самарага май 30-ден июнь 1-ге чедир спорттуң каттышкан дайынчы хевири ММА-га Россияның чемпионады болуп эрткен. Маргылдааның кол сорулгазы “Күш-культура болгаш спортту сайзырадыры” деп күрүне чергелиг төлевилелди боттандырары база аныяктарны спортче хаара тудары, оларның спортчу хей-аъдын көдүрери болур.
Бо чемпионатка бистиң республиканың мурнундан Очур Бырынай база Сайын-Херел Кончукпан чедиишкинниг киришкеннер. Түңнелинде 61 килдиг спортчулар аразынга Очур Бырынай бирги черни алган. Ол ышкаш Сайын-Херел Кончукпан 52 килге 3-кү черге төлептиг болган. Бистиң спортчувус Очур Бырынай спорттуң каттышкан хевиринге Тыва спортчулардан Россияның бир дугаар чемпиону болган. Ол ышкаш Россия чемпионадының төөгүзүнде Сибирь девискээринден 3 дугаар чемпион болуп, төөгүже киргени, Тыва спортчуларга база тренерлерге алдар. Россияның чемпионнары удавас болур делегей чемпионадынга белеткенип кирипкеннер.
Хүлер медальдың эдилекчизи


Краснодарга май 15–25 хүннеринде делегей чергелиг спорт мастери Николай Павлюкка тураскааткан 19–22 харлыг спортчулар аразынга Россияның бирги чери дээш бокс маргылдаазы болуп эрткен. Аңаа бистиң спортчувус Эрес Каржал дидим, чараш оюнну көргүскеш, 3-кү шаңналдыг черже киргеш, хүлер медальга төлептиг болган.
Дыңнаары кошкак мөгелерниң чедиишкиннери
Каспийск хоорайга май 27–29 хүннеринде дыңнаары кошкак спортчулар аразынга хостуг хүрешке Россия чемпионады болган. Аңаа бистиң мөгелеривис чедиишкинниг киришкеннер. Боттарының килдеринге 2 дугаар черлерни дараазында спортчулар алганнар: Доржу Монгуш 61 килге, Эртине Түлүш 125 килге. Үшкү шаңналдыг черлерге Экер Сат 65 килге, Байыр Ондар 79 килге төлептиг болганнар. Ол ышкаш Доржу Монгуш биле Эртине Түлүш “Россияның хостуг хүрешке спорт мастери” деп аттарны күүсеткени улуг чедиишкин.
Кадыының байдалынга дүжүп бербээн

Кызылдың Советтиг Тываның беш чылы стадионунга кадыының байдалы кызыгаарлыг арга-шинектиг спортчуларның чаңчыл болган чайгы хевирниң фестивалы база “Спартакиада–2025” бедик деңнелге эрткен. Бо байырлыг маргылдааларны Бүгү-россия чергелиг кадыының байдалы кызыгаарлыг арга-шинектиг улустуң ниитилелиниң Тывада салбыры база Тываның Спорт яамызы удуртуп эрттирген. Ниитизи-биле спартакиадага Бии-Хем, Таңды, Сүт-Хөл, Барыын-Хемчик, Бай-Тайга кожууннардан база Кызылдан Бүгү-россия чергелиг кадыы кошкактар ниитилели, Дүрген чаңчыгар (адаптивтиг) хевирниң спорт школазы, тускай шериг операциязының аар балыгланган дайынчыларындан тургустунган 8 команда киришкен.
Түңнелинде ТШО-нуң командазы дараазында хевирлерге шылгарааннар: пауэрлифтинге, чыдып алгаш 100 кг штанганы көдүрүп база 5 кг ядрону 6 метр октааш, Вадим Кара-оол 1-ги черни алган. Эштиринге бирги черни база пауэрлифтинге 50–65 кг деңзилиг спортчулар аразынга 2-ги черге Очур Монгуш шылгараан. Олуруп алгаш хол бөмбүү ойнаарынга “Тергиин көдүрүкчү” деп атка база пауэрлифтингиге 88–97 килдиг спортчулар аразынга 2-ги черге Ай-Хаан Торуш төлептиг болган. Ядро октаарынга база 100 метр халыырынга, дартс октаарынга 2-ги черлерни ээлээш, Айбулат Куулар шылгараан. Олуруп алгаш хол бөмбүү ойнаарынга ТШО-нуң командазы 3-кү шаңналдыг черни алган. Ада-чурт камгалакчыларының күрүне фондузу база Россияның Паралимпийжи комитеди ТШО-нуң киржикчилерин деткип, регионнар аразында база Бүгү-россия чергелиг маргылдааларны эрттирип, шылгараан хоочун дайынчыларны Россияның паралимпийжи командаларынче киирип эгелээн.
Алексей ЧАМБАЛ-ООЛ, спорттуң хоочуну.
Авторнуң чуруу.
«Шын» №21 2025 чылдың июнь 5