Дириг хөгжүмнүң болгаш чүдүлге-сүзүглелдиң делегей чергелиг “Үстүү-Хүрээ” фестивалын дөрт чыл үзүктелиишкин соонда, бо чылын 2024 чылда, ТР-ниң Чазак Даргазы Владислав Ховалыгның шиитпири ёзугаар катап база эрттирери көрдүнген.
Ол дугайында июнь 17-де Тываның В. Халилов аттыг күрүне филармониязынга парлалга конференциязы болган. Аңаа ук фестивальдың үндезилекчизи, фестивальдың директору Игорь Дулуш, ТР-ниң Камбы-ламазы Гелек Нацык-Доржу, Кызылдың епархиязының викарийи Ермоген (Корчуков) Ада, ТР-ниң Культура яамызының төлээзи Дойур Сайын, Тываның В. Халилов аттыг күрүне филармониязының директору Шораан Салчак журналистерге удавас болур фестивальдың ханы ужур-утказының, бо чылын эрттирер план-хемчеглериниң дугайында чугаалааннар.
Бир дугаарында Игорь Дулуш сөс алгаш, шажын-чүдүлге-биле сырый харылзаалыг делегей чергелиг фестивальдың төөгүзүнүң дугайында элээн делгереңгей таныштырылганы кылгаш, ыраккы 1905 – 1907 чылдарда Даа кожууннуң нояны Хайдып Үгер-дааның дилээ-биле туттунган төөгүлүг хүрээниң улуг ламазынга ол үеде ажылдап чораан Лопсан Чамзы-камбы Тываның бир дугаар Пандито Камбы-ламазы болганын, бо чылын ооң үндезилеп тургусканы Пандито Камбы-лама институду 105 чыл оюн демдеглеп эрттиргенинче улуг кичээнгейни салган. Ол ышкаш 1913 чылда Тыва күрүнениң эң баштайгы тургузукчузу Буян-Бадыргы ноян Үстүү-Хүрээниң улуг ламазы-биле Николай II хаанче Россия империязының протекторадынче Тываны хүлээп алырының дугайында дилег чагааны кииргени безин улуг ужур-уткалыг дээрзин демдеглеп, күрүне архивинде документилер ёзугаар 1929 чылда Үстүү-Хүрээге 470 лама башкы ажылдап турганын, хүрээни совет эрге-чагырга 1937 чылда узуткаанын, 1983 чылда Москваның билдингир архитектору Вилля Хаславская Үстүү-Хүрээни төөгүнүң камгалалдыг тураскаалдарының даңзызынче киирер ажылды эгелээн соонда, 1984 чылда РСФСР-ниң архитектурлуг тураскаалы, Тываның камгалалдыг төөгүнүң тураскаалы деп эрге-байдалдыг болганын, 1992 чылда Чырыткылыг XIV Далай-Лама Башкы Тывага кээп чорааш, хүрээниң чулазы өшпээн дээрзин чугаалаарга, 1999 чылда Үстүү-Хүрээниң тудуун эгелээринче чонну хаара тудар сорулгалыг бир дугаар фестивальды эрттиргенин дыңнаткаш, өске-даа төөгү-биле холбашкан солун барымдааларны айтып тура, Үстүү-Хүрээ фестивалының кайы хире ханы уткалыын ол демдеглээн.
Фестиваль ынчалдыр чыл санында эртип турган. 2008 чылдың май 23-те Россияның Маадыры Сергей Шойгу Үстүү-Хүрээниң чаа тудуун эгелээр черге бирги дашты салган. Тудуг кончуг шалыпкын туттунган. 2012 чылда Үстүү-Хүрээниң чаа тудуунуң байырлыг ажыдыышкынынга 10 муң ажыг кижи чыглып киришкен. XX юбилейлиг чылын “Үстүү-Хүрээ” фестиваль 2019 чылда демдеглээн. Юбилейлиг чылынга чедир делегейниң 20 ажыг күрүнезинден хөй-хөй хөгжүмчүлерни, чүдүкчүлерни бодунче хаара туткан. Юбилейлиг чылда 83 хоорайдан 937 аалчы фестивальга киришкенин сагындыраал. Ооң соондан бээр, коронавирус хамчыктыг аарыг нептереп эгелээн үеден бээр, фестиваль болбайн турган.
"Каш чыл үзүктелиишкин соонда, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг фестивальды катап диргизип, уламчылаарын дааскаш, улуг деткимчени көргүскенинге фестивальдың мөгейикчилери өөрүп турар.
Бо фестиваль Үстүү-Хүрээ-биле сырый харылзаалыг. Тываның Камбы-ламазы Гелек Нацык-Доржу башкы болгаш Кызылдың православ шажынның төлээзи Ермоген Ада бис – үжелээ ТР-ниң Хөй-ниити палатазының кежигүннери болуп турар бис. Россияның Президентизиниң чорудуп турар политиказын деткип, бүгү-российжи чоннар аразында эп-найыралдыг, быжыг харылзаалыг, чеже-даа аңгы культура, чүдүлгелиг болзувусса, бот-боттарывысты хүндүлежип, демниг чурттаарының дугайында айтырыгларны доктаамал сайгарып чугаалажып турар бис. Шак ындыг айтырыгны чогумчалыг шиитпирлээринге “Үстүү-Хүрээ” фестиваль эвээш эвес рольду ойнап турар дээрзин олар чугаалап турдулар” – деп, Игорь Дулуш дыңнаткан.
Фестиваль үезинде ТШО, Өг-бүле чылы болгаш демниг чорук, чоннар аразында найырал дугайында темалар кол черни ээлээр дээрзин база чугаалаан. Фестивальга киржир күзелдиг даштыкыдан аалчылар чалаары делегей байдалы-биле чамдык нарын айтырыгларга үзүп турар-даа болза, бо фестивальга Франциядан джаз ыраажызы Мэлвин Тревис кээр дээнин парлалга конференциязының үезинде журналистерге дыңнаткан.
Бо чылын болур фестиваль Майдыр эргилдезиниң үезинде таваржы бергени база уткалыг болгаш Хороону чүге кылырының дугайында Тываның Камбы-ламазы тодаргай тайылбырны кылган. ТР-ниң Культура яамызының төлээзиниң дыңнатканы-биле, фестивальдың планын бадылааш, болур черинче сайыт Виктор Чигжит четкеш, боду хынап көргенин дыңнаткан.
Фестивальды эрттиреринче 2 сая рубльди Культура яамызы таварыштыр аңгылаан. Ооң кол организакчылары ТР-ниң Культура яамызы биле Тываның В. Халилов аттыг күрүне филармониязы дээрзин Игорь Дулуш дыңнаткан.
Бо хүннерде фестивальдың оргкомитединиң ажылы кидин түлүк чоруп турар. Үзүктелиишкин соонда, фестивальдың болурун четтикпейн манап турган улус хөй дээрзи билдингир. Амдыызында 20 коллектив фестивальга киржир күзелин илередип, билдириишкиннерни киирген.
Фестиваль ол-ла болуп турганы Чадаана хоорайның чанында шөлчүгешке июль 9-11 хүннеринде болур. Фестиваль хүннеринде арага-дары, наркотиктиг бүдүмелдер ажыглаары шыңгыы хоруглуг.
Карина МОНГУШ.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруу
“Шын” № 45 2024 чылдың июнь 19
