Баштайгы школалар
Тывага эң-не баштайгы школа амгы Бии-Хем кожууннуң Туранга 1908 чылда ажыттынган. А ооң мурнунда чылдарда чон ортузунда бижик-билиг чок чорукту узуткаары-биле, 1934–1939 чылдарда «Чайлаг школаларын» эгелээн турганын төөгүден билир бис. Тыва чонувус шаг-шаандан тура-ла көшкүн амыдыралдыг чораан болгаш, турум черге школа ажыдып, уруглар өөредири канчап-даа болдунмас турган. Ынчангаш «Чайлаг школаларын» чогаадып тургусканы ол. Өөредилге чылы амгы үеде дег, сентябрь 1-ден эвес, а июнь 1-ден эгелээш, август 15-те доостур турган. Ниитиизи-биле уруг өөредилге программазынга 300 шак азы неделяда 30 кичээлди эртер. 1939 чылда Тывага чайгы школалар саны көвүдеп эгелээн. Республиканың аңгы-аңгы булуңнарынга 42 чайлаг школалары ажыттынган. Ол 42 школаның аразында Сүт-Хөл кожууннуң Суг-Аксы ортумак школазы база кирип турар. Ынчап кээрге Суг-Аксы ортумак школазы 1940 чылда тургустунган болуп турары ол. Оон бээр 82 чыл шуужуп эрткен.
1990 чылдарның кадыг-берге үелеринде Суг-Аксы ортумак школазының ыяш оран-савазы өрттенген турган. Ооң соонда туттунган даш школа бо хүннерге чедир чонга ачы-буянын чедирип турары бо. Кожуун төвү чер болгаш, чылдан чылче уруглар саны 20-леп, 30-неп немешсе-немешсе, бо хүннерде 100 ажыг уруг өөренир олуттуг школада 668 уруг өөренип турар байдал тургустунган.
Ук школаны дооскан алдар-аттыг чогаалчылар, ыраажылар, артистер, мөгелер, эртемденнер дээш кымнарны чок дээр. Оларның бирээзи биология эртемнериниң доктору Сергей Ондар 2022 чылдың май айда «Сөөлгү коңга» байырлалында төрээн чериниң школазынга аалдап четкен. Школаның доозукчулары оолдар, кыстарга Сергей Октяевич Ондар байыр чедирип, амыдыралдың белен эвес оруктарынга туруштуг болурун чагаан. Школаның амгы үеде байдалын кожуун даргазы Алдай-Мерген Ховалыг, кожууннуң өөредилге эргелелиниң даргазы Тимур Жуков, Суг-Аксы ортумак школазының директору Тэмир Сарыглар-биле чугаалашкан. Чедер-четпестерин, кандыг айтырыглар оларны дүвүредип турарын демдеглээннер.
Сүт-Хөлде школалар айтырыы
Кожуунда ниитизи-биле 1554 өөреникчи бар. 11-ги классты 58, 9-ку классты 127 уруг доозуп турар.
Ишкин, Алдан-Маадыр, Суг-Аксы суурларга школалар тудары хөй чылдар дургузунда шиитпирлеттинмейн келген айтырыгларга хамааржыр. Ишкин суурда ортумак школаның капиталдыг септелгезин Тываның Чазааның деткимчези-биле чорудуп эгелээн. 2022 чылда школаларның капиталдыг септелгези федералдыг программаже кирген 26 тыва школаларның санынче Алдан-Маадыр ортумак школазының кире бергени – улуг чедиишкин. Ук школаларда септелге ажылдары кидин түлүк чоруп эгелээн. Алдан-Маадыр школазында бо хүннерде иштики ажылдар чоруп турар – септелге адакталган.
Кожуун төвүнде школа айтырыы чидиг хевээр арткан. Суг-Аксы ортумак школазында чылдың-на 20–30 уруг немежип турар. Ынчангаш ук школага чаа оран-сава тудары кожуун чергелиг улуг айтырыгларның бирээзи дээрзин Сүт-Хөл кожууннуң өөредилге эргелелиниң даргазы Тимур Жуков демдегледи. Кожуун чону ам-даа өзүп-көвүдээри чугаажок, ынчангаш 816 олуттуг чаа школа тудуу чугула херек. Бар-ла арга-хоргаларны ажыглап тургаш, чаа школалар тудар федералдыг программаже кирер ажыл чоруп эгелээн. Школаның төлевилел-смета документилерин ажылдап кылырынга 7 млн хире акша негеттинер. Кожууннуң чурттакчы чону Тыва Чазактың, Өөредилге яамызының бо айтырыгга оларны деткиир дээрзинге бүзүреп турарлар.
Суг-Аксы ортумак школазының директору Тэмир Сарыглар:
– Эге класстар шаанда интернат турган черде өөренип турар. Ооң өрээлдери бичии-бичии. Үе аайы-биле өөредилге черинге негелделер аажок өскерлип, шыңгыырап келген болгай. Ынчангаш бо хүнде хажыдып турар чүүлдеривис-ле хөй апарган. Росхереглелхайгаарал черинден база ол дээш торгаалдарны, сагындырыгларны ап-ла турар-дыр бис. Бо школада 16 класс комплектизи бар. Эге школавыс азы ынчангы интернат тудуу 1945 чылда туттунган. Ында 306 уруг өөренип турар. Росхереглелхайгааралдың негелдези-биле 1 уругга 2,5 квадрат метр черге өөренир ужурлуг. Бистиң бо класстарывыска, шыны-биле алыр болза, 9 уруг өөренир ужурлуг, а бисте бир класста 22 уруг өөренип орар. Өөредилге яамызы-даа, кожууннуң өөредилге эргелели-даа бистиң байдалывысты эки билир, бо угланыышкынга ажыл чоруттунуп, эки түңнелдиг кылдыр шиитпирлеттине бээринге идегеп турар бис.
Суг-Аксы ортумак школазының директорунуң өөредилге талазы-биле оралакчызы Чочагай Күжүгет:
– Халдавырлыг аарыг ковид-19 үезинде өөреникчилер аразында ырааның негелдезин сагыыры канчап-даа болдунмас-тыр. Уруглар бичии өрээл иштинге агаар чогунга изиргенгеш, чанагаш үне халчып база кааптар. Оон аарыыр. Чапсар үезинде уругларның ойнаар девискээри база чок. Коридорга ийи шыырак башкы каржып эртери болдунмас деп болур. Алыс черле школа кылдыр туттунмаан турган оран-сава болгаш, ындыг болбайн аан.
Сүт-Хөл кожууннуң чагырга даргазы Алдай-Мерген Ховалыг:
– Кожуунувуста өөредилге черлериниң айтырыы дыка чидиг. 3 ээлчегге өөренир байдалга чедип турган бис. Айтырыг чылдан чылче шиитпирлеттинмейн чоруп-ла орган. Бо кышты өттүр Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның кичээнгей салганы-биле Ишкин школазынга дөрт миллион акшага капиталдыг септелге чорударының айтырыы шиитпирлеттингенинге өөрүп турар бис. Шак бо ажылга республиканың тудуг болгаш көдээ ажыл-агый сайыттарының деткимчези улуг болган. Амгы үеде кожуун төвү Суг-Аксы суурга улуг школа тударының айтырыы-биле «сегиржип» алган ажылдап тур бис.
Бо чанывыста турар октаттынган тудугну 1988 чылда апрель 12-де оңгарын бир дугаар казып, таваан салып кылып эгелээш, ол чайын ханазын кылыпкан соонда, тудуг ара кагдынган. Бо хүнде ук тудугну ажыглалче киирер барымдаазы чок – 30 ажыг чыл дургузунда турупкан тудугну канчап ажыглалче киирер боор. Ону бузар, бо девискээрни арыглаар апаар. Ол безин хөлчок аар өртектиг ажыл болур. Ынчалза-даа республикавыс удуртулгазының бисти бо удаада база деткииринге бүзүреп турар бис.
/ Айдың ОНДАР.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
