Агаар-бойдус хүн эрткен тудум чылып, бүдүн чылды чемгерер частың чай чок ажыл-ишчи үези чоокшулаан. Тараажылар часкы хову ажылдарынга белеткелин улам шыңгыыраткан. Чөөн-Хемчик кожууннуң көдээ ажыл-ишчилери база келир күскү дүжүттүң быжыг магадылалын тургузар талазы-биле хемчеглерни ап чорудуп турар.
Чөөн-Хемчиктиң көдээ ажыл-агыйларының часкы хову ажылдарынга белеткелин сайгарып чугаалашкан хуралга кожууннуң чагырга даргазы А.Н. Ондарның дыңнатканы-биле алырга, бо чылда 2 муң 028 га черге хову ажылдарын чорударын планнаан. Ол дээрге эрткен 2023 чылдыынга деңнээрге, 448 га эвээш. Эрткен чылда 2 477 гага хову ажылдарын чоруткан. Тараа аймааның үрезинин бо чазын 570 га шөлге чажар, 2023 чылда 770 гага чашкан. Тараа шөлдериниң хемчээлин эвээжеткенин, 2024 чылда тараа бүдүрүлгезин кызыргаш, мал чеминге ажыглаар чаңгыс болгаш хөй чылдыг сигеннерниң шөлдерин улгаттырар шиитпирни республиканың удуртулгазы хүлээп алганы-биле тайылбырлап болур. Тараа аймааның аразындан кызыл-тасты – 360, суланы– 130, арбайны – 80 га шөлге тарып өстүрер. Мал чеминге ажыглаар сигеннерниң болгаш тараа аймааның ниити шөлү бо чылда 1249 га болур. Ооң иштинде кызыл-тас – 30, арбай – 180, сула – 792, меде– 240 га. Картофельди 200 га шөлге тарып өстүрер, ол дээрге эрткен чылдыындан 5 га хөй. Ногаа аймаан 9 гага тарып өстүрерин планнаан. Тараа аймааның 102 тонна, мал чеминиң культураларының 225 тонна үрезини херек. Картофель биле ногаа аймаанга үрезин хереглели тус-тузунда 500 тонна болгаш 90 килограмм. Тараа аймааның, чаңгыс чылдыг болгаш хөй чылдыг сигеннерниң үрезиннерин немей садып алырының талазы-биле хемчеглерни ап чорудуп турар.
Кожууннуң көдээ ажыл- агыйларында бар 133 тракторнуң 95-и, 20 сеялканың 14-ү септеттинген, андазыннар болгаш илиирлерни часкы тарылгага белеткээр ажылдар уламчылап турар. Бо часкы хову ажылдарынга киириштирер машина-техникага 62,3 тонна кывар-чаар материалдар херек. Чөөн-Хемчик кожуунга 2024 чылда часкы хову ажылдарынга белеткелге хамаарыштыр А.Н. Ондарның илеткелинде чамдык сан-чурагайлар мындыг янзылыг болган.
Ажыл-агыйларның тус-тузунда часкы хову ажылдарынга белеткелиниң, планнарының дугайында медээлер Чөөн-Хемчик кожууннуң көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелериниң удуртукчуларының хуралынга дыңналбайн барган. А ол дээрге ажыл- агый бүрүзүнүң айтырыы-дыр деп-даа демдеглеп болур-ла ыйнаан.
Бо часкы хову ажылдарынга белеткели багай эвес көдээ бүдүрүкчүлер Чөөн-Хемчик кожуунда бар дээрзин Чыргакы сумуда хууда ажыл-агыйлыг Шактар Доңгактың чижээнге демдеглеп болур. Бо арат хөй чылдар дургузунда боду хууда тараа аймаан 10–20 га шөлге тарып өстүрүп, агаар-бойдузунуң шаа-биле дүжүттү ажаап ап, ону өг-бүлезиниң хереглелинге ажыглап чораан. Чижээлээрге, 2022 чылда 30 га черге тараа тарып өстүргеш, комбайнның 18 бункер дүжүдүн ажаап алган Шактар Маадыр-оолович шак ынчаар тараа тарып өстүреринге арга-дуржулгалыг апарган.
2023 чылда хууда дузалал ажыл-агыйын албан ёзугаар бүрүткеткен. 500 га шөлге арбай, кызыл-тас, сула дээш өске-даа тараа аймаан тараан. Эрткен чылдың агаар-бойдузу чер ажыл-агыйынга аар болганы билдингир-ле болгай. Ортумак дүжүт ажаап алганын Шактар Маадыр-оолович чугаалап, хову ажылдарын боду чорутканында агротехниктиг чазыглар бар болганын чажырбады – үрезин чаштырарынга 30–40 чыл бурунгаар кылып үндүрген эрги сеялка ажыглаан, шөлдерге чемишчидилге чашпаан. Бо часкы ажылдарга ол частырыгларны катаптавас деп шиитпирлээн. Чаа сеялка, чемишчидилге садып алырынга ооң бодунуң акша-хөреңгизи бар. Часкы хову ажылдарынга араттың белеткели шыырак дээрзи ооң-биле чугаа үезинде билдинди. 200 га хемчээлдиг шөлге чажар 50 тонна ак-тараа, 30 гага чажар 6 тонна арбай, 222 гага чажар сула үрезини аратта бар. 6 кижи бөгүн-даа болза часкы хову ажылдарынче кириптеринге белен.
Чыраа-Бажы суурнуң дужунда алаакта Оңгар-Буга деп черде араттың сиген шөлдери бар. Аңаа суг бугазын совхоз үезинде кылган. Ол бугадан ол чоок-кавыда шөлдерни суггарып, медениң дүжүдүн бир чайын ийи катап кезип ап турган. Оңгар-Бугада буганы арат эрткен чылын аңаа үнген ыяштардан, бок үнүштерден аштап каапкан. Ол буганың унунда 220 га черге медени Шактар Маадыр-оолович бо чылда суггарып өстүрер. Оңгар-Бугада шөлдерни аштап-арыглааш, оларның хемчээлин 300 гага чедир алгыдып болур деп арат-тараажы Шактар Доңгак санап турар.
Чөөн-Хемчик кожуунга совет үеде туттунган суггарылга четкилерин ажыглаарында база нарын айтырыглар бар. Хорум-Дагда суггарылга системазының документилерин тургузуп, ону арат А. Ховалыгга быжыглаан. Иймеде суггарылга системазы бар, ооң 810 га шөлүнүң ажыглалы багай, ону долгандыр кажаалаваанындан тус черниң чурттакчы чонунуң мал-маганы аңаа оъттап, оът-сигенин саза базып турар. Хемчик суггарылга системазы 531 га шөлдүг, ооң чүгле 250 хире газын ажыглап турар.
Тываның Чазааның Даргазының оралакчызы Алик Монгуштуң Чөөн-Хемчик кожуунга эрттирген хуралынга суггаттыг шөлдерни кажаалаар, оларны кадагалап камгалаарын күштелдирер, тус черниң чонунуң хууда малының кададын организастаар талазы-биле хемчеглерни алырының дугайында чугаалашкан.
Тараа болгаш сиген аймааның дүжүдүн бедидеринге чемишчидилгени ажыглаарынга, ол дээш субсидия акша-хөреңгизин үндүрүп ап болурунга хамаарыштыр сүмелерни хуралга киришкен “Россельхозцентр” федералдыг албан чериниң Тывада салбырының ажылдакчылары берген. Амгы үеде Бии-Хем, Чеди-Хөл, Таңды, Улуг-Хем кожууннарның шөлдеринде элээн калбаа-биле ажыглап эгелей берген гумат суук чемишчидилгени ажыглаарын сүмелээн. 1 литр гуматты ажыл-агыйларга садарының өртээ 250 рубль. Бо чемишчидилге бүдүмелди 10-15 литр кылдыр савалаан. 1 литр гумат-биле 1 тонна үрезинни болбаазыраткаш азы үнүштүң сывы үнүп кээрге, чаштыргаш, дүжүткүрүн чедип ап болур.
Чемишчидилгени ажыглаан дээш субсидияларны ап болур. Чижээлээрге, 1 га эспарцет шөлүнге чемишчидилгени ажыглааны дээш доктаадып тургускан акша түңү 5 513 рубль, ооң 70 хуузун Көдээ ажыл-агый яамызындан тараажыга төлеп бээр, а 30 хуузун ол боду дуглаар. 100 га эспарцет шөлүнден каш акша субсидия ап болурун тараажы санап түңнээри черле ажыктыг. А республикада эң нептереңгей хөй чылдыг сиген меде (люцерна) дээш 1 гада 4 200 рубль.
Сиген шөлдериниң хемчээлин алгыдар, мал чеминиң быжыг баазазын тургузар дээш, Тываның удуртулгазының хүлээп алганы шиитпири суггарылга системаларын, оларның шөлдерин ажыглаарынче кичээнгейни улам шыңгыыратканы Тываның Чазааның Даргазының оралакчызы Алик Монгуштуң Чөөн-Хемчик кожуунга эрттирген хуралынга илдең болган.
Ш. МОҢГУШ.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
«Шын» №26 2024 чылдың апрель 6
