Тываның агаар-бойдузунуң байдалы кааңдаачал болгаш, тараа тарып өстүреринге ындыг-ла кончуг таарымчалыг эвес. Ынчангаш тус черниң чурттакчы чону бодунуң хереглелинге өй тарааны суггаттыг шөлдерге тарып өстүрүп чорааннар. Ооң херечизи — республиканың девискээринде хөй санныг арат бугалары.
2022 чылдың чайын республикада тараа шөлдериниң барык чартык кезии хирези кааңдаашкынга таварышкан, агаар-бойдустуң чаъс-чайыынга идегээр деп чүвениң кедизи чок дээрзин көргүскен. Ынчангаштың республикага мелиорацияны улам сайзырадыры болгаш суггарылга системаларын катап тургузары көдээ ажыл-агый адырынга 2023 чылда кол сорулга деп, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Тыва Республиканың Дээди Хуралынга Айыткалынга онзалап демдеглээн.
Тывада суггарылга системаларының септелгезин дүргедедир талазы-биле көскү хемчеглер сөөлгү ийи-үш чылдар дургузунда чоруттунган. 2023 чылда федералдыг акша-хөреңгини республикада суггарылга системаларының септелгезинче хаара тудар дээш, оларның эрге-байдал документилерин 2022 чылдың март 25-ке чедир бүрүнү-биле ажылдап кылыр даалганы Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг көдээ ажыл-агый яамызынга болгаш муниципалитеттерниң удуртулгаларынга берген. Суггарылга системаларының хемнерден тараа болгаш сиген шөлдеринге чедир улуг хемчээлдиг бугалары федералдыг өнчүге, хову болгаш сиген шөлдеринде суггарылга четкилери муниципалдыг өнчүге хамааржыр кылдыр документилерни тургускан.
Суггарылга системалары бүрүнү-биле федералдыг өнчүге хамааржыр, а республика оларны чүгле ажыглаар, орулга үндүрүп алыр турган болза, эки болбайн канчаар. Совет үеде ындыг турган-даа – магалыг-ла.
Суггарылга системаларын септээриниң федералдыг программалары база ажылдап кылдынгылаан. Республикада суггарылга системаларын септээринге херек акша-хөреңгини федералдыг бюджеттен үндүрүп алырының бир аргазы — “Агроүлетпүр комплекизиниң продукциязының экспорту” деп федералдыг национал төлевилелге киржири. Тараажы фермерлер, хууда ажыл-агыйлыг кижилер демнежип, боттарының акша-хөреңгизи болгаш күжү-биле сиген болгаш тараа шөлдеринде суггарылга арыктарын болгаш арат бугаларны септеп, ажыглап турарының чижектери бар. Бии-Хем кожуунда тараажы Андрей Бородкин бодунуң амы-хууда ажыл-херээн Туран суггарылга четкизинден ооң шөлдеринче суг агып бадырып турар арыктарны септээринден, шөлдерниң шынарын экижидер талазы-биле агротехниктиг ажылдардан эгелээн.
Үстүнде ат-сывы үнген арат тараажы Андрей Бородкин ышкаш ажыл-агыйжы кижилерниң бары, республиканың суггарылга системаларының документилерин катап четчелээни оларның септелгезин чорудар, юридиктиг эрге-байдалдыг ажыл-агыйжы кижилерниң ажыглалынга болгаш ажаалда-дежээлдезинге дамчыдып бээр арганы тургускан деп болур.
“Агроүлетпүр комплекизиниң продукциязының экспорту” деп федералдыг национал төлевилелге 2023 чылда киириштирери-биле Тывадан ийи арат тараажыларның суггарылга системаларлыг шөлдерге культур-техниктиг ажылдарны чорудар талазы-биле төлевилелдерин Россия Федерациязының Көдээ ажыл-агый яамызының тускай комиссиязы шилип алган. Олар дээрге Бии-Хем кожууннуң Тарлаг сумуда “Малиновка”, Чаа-Хөл кожууннуң Чаа-Хөл сумуда “Терезин” суггарылга системаларында шөлдерни тарааны болгаш тарымал сигенни тарып өстүреринге белеткээр талазы-биле Айдың Соскал биле Орлан Балчийниң төлевилелдери-дир. Культур-техниктиг ажылдарны чорударынга херек акшаның чартыын азы 50 хуузун федералдыг бюджеттен тускайлап бээр, арткан 50 хуузун төлевилелди саналдап киирген тараажылар боттарының акша-хөреңгизи-биле дуглаар ужурлуг. “Малиновка” суггарылга системазынга 8,3 миллион, “Терезинге” база 8,3 миллион, ниитизи-биле 16,7 миллион рубль акшаны федералдыг яамы үндүрүп бээр, а төлевилелди боттандырар тараажы бүрүзү база 8,3 миллион рубльди септелге ажылдарынга үндүрери көрдүнген. Оларга дузалаары-биле Тываның бюджединден арат бүрүзүнге 6,7 миллион рубль акшаны үндүрүп бээр. Ынчангаш Айдың Соскал биле Орлан Балчий төлевилелдерни боттандырарынга херек чарыгдалдарның чүгле 10 хуузун дуглаар. Бо тараажы араттар хүлээнип алганы ажыл-херекти күүседип шыдаптар болза, Бии-Хем болгаш Чаа-Хөл кожууннарга 714 га чер суггаттыг апаар. Ажыл-херээ элээн шуудаан араттар Айдың Соскал биле Орлан Балчий оларның төлевилелдерин күрүне биле хууда ажыл-агыйжы чоруктуң кады ажылдажылгазының чижээ деп үнелеп болур-дур. Араттар хүлээнип алганы шөлдерге культур-техниктиг ажылдарны чорудуп, тараа болгаш сиген тарып өстүреринге белеткеп шыдаптар-даа болза, ол шөлдерниң ажыглалы суггарылга системаларындан база хамааржыр. Бир эвес суггарылга системалары дамчыштыр культур-техниктиг ажылдар чоруткан шөлдерге суг агып чеде бербес болза, араттарның ажылы эки түңнелдер чок артып каап болур.
Хемнер үерлээш, кол улуг бугаларының баштарын болгаш уннарын буза шаап каапкан суггарылга системаларында байдал элээн нарын. Чижээлээрге, Чаа-Хөл кожуунда Терезин биле Аймыырлыг суггарылга системаларын 1950 чылдарның төнчүзүнде 1960 чылдарның эгезинде туткан. Бо суггарылга системаларының Чаа-Хөл хемден суг аксып үндүрер бажы чаңгыс. Ону 2013–2014 чылдарда септеп, 30 млн. рубль акшаны чарыгдаан. 2021–2022 чылдарда үер суу оларның бажын чире шаап кааптарга, чирилген черлерин сай дашты тракторлар-биле дуй үстүрген. Терезин биле Аймыырлыг системаларының федералдыг өнчүге хамааржыр кол улуг бугаларның баштарынга болгаш уннарынга капитал септелге чорудары эргежок чугула апарган. Бо суггарылга четкизиниң муниципалдыг өнчүге хамааржыр бугаларынга база септелге херек. Терезин суггарылга системазының ниити шөлү 1040 га, сөөлгү чылдарда кааңдаашкынның уржуунда суг эвээжээш, ооң 208 газын, чүгле 18 хуузун ажыглап турган.
Чаа-Хөл кожууннуң Ак-Туруг сумузунда Улуг-Хову-Аксы деп черже буганы 1950 чылдарда, “Ленин” колхоз үезинде шөйүп чоруткан. Бир солун чүүл, бо буганы тудуп тура, Кара-Дуруг деп дагның кадыр хаяларының мурнун дургаар ийи каът бажың хире бедик чагыларны кадап, оларның баштары-биле ыяш буганы шөйүп чоруткан. Улуг-Хову-Аксында 100 га шөлге “Ленин” колхоз сигенни, кукурузаны тарып өстүрүп, оон ырак эвесте Чаш-Тал сүт-бараан фермазын сенаж, силос-биле хандырып турган.
Федералдыг төптен тускай комиссия келгеш, Улуг-Хову-Аксында 100 га шөлче буга шөйери карылгалыг, 1000 галыг болган болза орулгалыг бооп болур деп түңнелди үндүрүп, акшаландырбас деп шиитпирни үндүрген. Федералдыг бедиктен хараарга – ындыг-ла-дыр. Тус чер деңнелинден көөр болза – кандыгыл? Боттары башкарлып ажылдаар арга Улуг-Хову-Аксында 100 галыг.
1950 чылдарда "Ленин" колхоз буганы бодунуң күжү-биле тудуп шыдаан ышкажыл.
Шаңгыр-оол МОҢГУШ.
Чуруктарны интернеттен алган.
"Шын" №53, 2023 чылдың июль 19