Тыва Республиканың Чазааның Даргазының оралакчызы – одаар чүүл болгаш энергетика сайыдының албан-хүлээлгезин күүседип турар Мерген Дагба келир кышка белеткелге хамаарыштыр дыңнадыгны массалыг информация чепсектеринге берген. 2022 – 2023 чылдарның кыжында чурттакчы чонну одаар чүүл-биле хандырарының социал камгалал хемчеглерин эрге-чагырга улам чогумчудуп турарынче журналистерниң кичээнгейин ол угландырган.
Республиканың чазааның доктаадып тургусканы 1 тоннада 2220 рубль өртек-биле хөмүр-дашты Каа-Хем биле Чадаана уургайлардан садып алгаш, ону хоорай, суурларның чурттакчыларынга аар өртек-биле садып турган хууда сайгарлыкчылар бис дээр кижилер чоннуң социал камгалалының талазы-биле эрге-чагырганың боттандырып турар хемчеглерин боттарынга ажык-кончаа үндүрүп алырынга ажыглаанын сайыт сагындыргаш, ону моон соңгаар болдурбас дээш ап чорудуп турар хемчеглер дугайында чугаалаан. Каа-Хем биле Чадаана уургайлардан хөмүр-дашты чурттакчы чонга садып чорударының хемчеглерин ажылдап кылып турарын дыңнаткаш, хөмүр-дашты талоннап садарының чурумун бо чылда кииргеш, ону чоорту электроннуг хевирже шилчидерин чугаалаан. Сайыттың дыңнадыы-биле алырга, тус чер эрге-чагыргалары өг-бүлелерниң хөмүр-дашка 1 чылда хереглелин амгы үеде тодарадып турар, бо ажылды оларның чүү хире шалыпкын чорударындан талон системазын ажыглалга дүрген киирери хамааржыр.
Аъш-чем хамаанчок арага-дарыны, таакпыны безин талоннап садар система совет эрге-чагырга үезинде турган. Ол арга-дуржулга ам-даа уттундурбаан. “Саазын аргазы”-биле совет үеде боттандырып турган бо хемчегни электроннуг хевирге боттандырары черле белен ышкаш-ла-дыр. Хөмүр-даш хереглекчилериниң дугайында медээлер шыгжамырын тургускаш, кым чүү хире хөмүр-дашты кажан садып алганын дүне-хүндүс-даа көрүп билип ап болур.
Одаар чүүл складтары
Чурттакчы чонга садар хөмүр-дашты Каа-Хем биле Чадаана уургайларынга аңгы курлавырлаар (складтаар), Кызыл хоорайга болгаш кожууннарга одаар чүүл складтарын тургузар талазы-биле ап чорудуп турар хемчеглер дугайында Мерген Дагба чугаалап ора, складтарга деңзилерни албан тургузарын демдеглеп, хөмүр-дашты чонга садарынга бузуруур чоруктарны болдурбас талазы-биле шыңгыы хемчеглерни ап чорудуп турарын дыңнаткан.
Машина-балгаттыг хууда сайгарлыкчылар-биле керээлерни чарып, оларны база “социал хөмүр-дашты” кожууннарда складтарже үндүр сөөртүрүнге хаара тутканын Мерген Балыкаевич чугаалаан.
Кышкы үеде чурттакчылыг черлерни электри энергиязы-биле үзүктел чок хандырарынче шыңгыы кичээнгейни белеткел үезинде угландырган. Тожу биле Мөңгүн-Тайга кожууннарда дизель шимчедикчи болгаш хүн батареялары-биле демнештирип ажылдадыр станцияларны дерип тургускан. 5 санныг чаа дизельдиг шимчедикчилерни садып эккелгеш, оларның дөртүн Мөңгүн-Тайга кожууннуң Мугур-Аксы, Кызыл-Хая суурларда электри станцияларынга, бирээзин Тожунуң Доора-Хем суурда станцияга тургускан. Бо кожууннарны электри энергиязы-биле үзүктел чок хандырар байдал тургустунган деп болур.
Кышка белеткел оларның ажылындан хамааржыр удуртукчуларга негелделерни сумудан өрү яамылар деңнелинге чедир шыңгыыратканын Тыва Республиканың Чазааның даргазының оралакчызы – одаар чүүл болгаш энергетика сайыдының албан-хүлээлгезин күүседип турар Мерген Дагба чугаалаан.
бодалдар
Күстүң башкы айы август үнүп кээрге, хөмүр-даш айтырыы чурттакчы чоннуң аразында дойлуп эгелээн. Одаар чүүлдү аар өртек-биле-даа садып шыдаар “балдырлыг” кижилер оруктар белдирлеринге, дачалар чанынга хөмүр-даштыг машиналарын тургузуп алган турар “сайгарлыкчыларны” сактып эгелээннер. “Балдырлыгларның” бодалы-биле алырга, “социал хөмүр-даш” программазынга кирген кижилерге хөмүр-дашты халас бээри чөп, а чединмес амыдырал-чуртталгалыг кижилерге хөмүр-дашты Каа-Хем биле Чадаана уургайлары садарын эде чурумчудар болза эки. Ону чурумчударының арга-дуржулгазы бар – электри энергиязы, чуртталга-коммунал төлевири дээш чединмес өг-бүлелерге субсидия бээриниң дүрүмү. Ону чүге хөмүр-даш дээш субсидия бээринге ажыглап болбазыл? Бир эвес ынчаар чурумчудуптар болза, республиканың бюджединге-даа чиик, хөмүр-дашты кым чүү хире садып алырының дугайында шуугаазын чайгаар соксай бээр. Шыдал-быралыг кижилер хөмүр-даш казып турар даг-руда компаниязының доктааткан өртээ-биле садып ап-ла тургайлар. “Балдырлыг” кижилерниң бо чугаазында илип алыр хире бодал бар-ла ышкаш-тыр.
Шаңгыр-оол МОНГУШ.