Тываның чурттакчылары 2025 чылдан эгелеп, ооң чурттакчы чонунуң саны 10 муң кижиден ашпас республиканың кайы-даа чурттакчылыг девискээринге, хууда чуртталга бажыңнарын тударынга халас чер участоктарын ап болур. Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг чер участогун эгидилге чок ажыглаар кылдыр дамчыдар дугайында дугуржулганы чарарда, хамаатыларның болгаш тус чер бот-башкарылга органнарының сагыыр чурумун тодараткан Чазак Айтыышкынынга атты салган болгай.
Чоокка чедир чиигелделиг бөлүкке хамааржыр хамаатыларның хөй эвес кезии хууда чуртталга тудуунга черни халас ап турган болза, 2024 чылдың декабрьда Тываның Чазаа ол кызыгаарлаашкынны күш чок болдуруп, 10 муңдан эвээш чурттакчылыг хоорайга азы суурга бажың тудар күзелдиг республиканың кандыг-даа чурттакчызынга черни халас бээрин чөпшээрээн өскерилгелерни «Чер дугайында» регион хоойлузунче киирген.
Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг биче хоорай болгаш суурлардан чурттакчы чоннуң көжүп чоруурун эвээжедип, ниитизи-биле ол девискээрлерниң социал-экономиктиг хөгжүлде хемчеглерин база хууда чуртталга тудуунуң темпизин дүргедедири-биле хоойлуже өскерилгелерни киирген. Чуртталга тудуунга чер участогун халас бээриниң чурумун бадылааны, ол эгелээшкинни боттандырарының дараазында базымы болган. Чазак хуралынга Тываның кожууннар чагыргаларынга боттарының деңнелинге шак ындыг чурумну хүлээп алырын база сүмелээн.
«Тываның Чер болгаш өнчү-хөреңги яамызы төлевилелди боттандырарынга кол дүүштүрүкчү болур. Олар кожуун чагыргаларының ажылдакчыларынга өөредилге семинарларын организастап, муниципалдыг нормативтиг-эрге-хоойлу саавырларын чурумчударынга дузалажыр. Дилег киирген шупту кижилерге ооң дүрүмнерин болгаш хуусааларын тайылбырлаары чугула» – деп, Тываның Баштыңы бодунуң блогунга бижээн.
Тургустунган дүрүм ёзугаар черни алыр дизе, бажың тудуп алыр дээн кижи шилип алган кожуунунуң чагыргазынче билдириишкинни киирер. Бо арганы чүгле чаңгыс катап ажыглап болур. Билдириишкин киирген кижиниң өске шимчевес өнчүзүнүң бар-чогу хамаарышпас. Чер участогун бээринден ойталаар азы чөпшээрежир дугайында шиитпирни 20 хонук дургузунда хүлээп алыр. Ооң соонда билдириишкин киирген кижи-биле 5 чылдан хөй эвес хуусаада черни халас ажыглаар керээни чарар.
Керээге күүседир ужурлуг чурумнуң чиге болгаш тодаргай негелдезин киирер. Чер участогун алган кижи керээни чарган соонда, планнаан тудуунуң дугайында ол черниң чагыргазынга бир ай дургузунда дыңнадыр хүлээлгелиг. Тудуг ажылын эгелээринге база 12 айны бээр. Керээниң төнчүзүнге чедир бажыңны тудуп алгаш, шимчевес өнчү-хөреңгиниң Чаңгыс аай күрүне реестринче бүрүткедир.
«Бир эвес ол кижи халас алган черинге дугурушкан үезинде чүнү-даа тудуп албас болза, азы керээде айыткан негелделерниң бирээзин-даа хажыдыптар болза, ооң-биле керээни чаңгыс талалыг үзе чаргаш, ол черни өске күзелдиг кижиже дамчыдыптар»— деп, Тываның Чер болгаш өнчү-хөреңги яамызының юридиктиг албанының удуртукчузу Людмила Кара-Сал тайылбырлаан.
Хамааты кижи тудуун дооскаш, Росреестрге бажыңын бүрүткеткен соонда, чер участогун бодунуң өнчүзү кылдыр бүрүткедип ап болур. РФ-тиң Чер кодекизиниң 39.20 дугаар чүүлү езугаар негеп турары-биле, черге өнчү ээзи болур эрге дээш төлээри албан. Ынчалза-даа Тываның биче суурларында черлерниң кадастр өртээ чиик болганындан, участоктуң садып алыр өртээ таарымчалыг, бөгүн участок өртээ 3–4 муң рубльден ашпас. Республика Баштыңының хууда чуртталга бажыңнарын тударынга чер участоктарын халас бээр дээн эгелээшкини, бо хүнде чурттакчы чоннуң 24 хуузу болур, эвээш орулгалыг өг-бүлелерге болгаш хамаатыларга база хамааржырын демдеглезе чогуур. Олар регионда 10 муң ажыг чурттакчылыг Кызыл, Шагаан-Арыг, Чадаана база Ак-Довурак хоорайлар, ол ышкаш Кызыл кожууннуң Каа-Хем суурундан аңгыда, 147 суурнуң кайызындан-даа черни шилип ап болур.
Апрель 18-те Тываның Чазак Баштыңының киржилгези-биле база катап “Халас чер” төлевилелиниң боттанылгазының дугайында аңгы хурал болган. Аңаа Владислав Ховалыг чамдык кожууннарда бо айтырыг талазы-биле боттарының эрге-хоойлу актыларының хүлээп алыышкынын саададып турар деп чурттакчылардан билдириишкиннерни ап турарын демдеглээн.
“Тываның муниципалитеттеринче амгы үеде 80 ажыг кижиден халас чер алыр дугайында билдириишкиннер кирген. Эң-не хөй билдириишкин Каа-Хем кожуунга хамаарышкан болуп турар. Ол кожуунда халас чер алыр улустуң баштайгызы, ында ажылдап турар бир эмчиге халас черни бээр дугайындан шиитпир хүлээп алдынган. Бай-Тайга кожуунда 60 чер участогунуң хуваалдазын өөренип көргеш, чаа микрорайонну Бай-Тал суурже углай тудары көрдүнүп турар. Муниципалитеттер боттарының чурттакчы девискээриниң генпланын, төлевилелдериниң планнаашкыннарын эде көрүп, саадатпайн, идепкейлиг ажылдаар болза эки.
База катап демдеглексээр чүүлүм, «Чер дугайында» чаа хоойлуда 10 муңдан эвээш чурттакчылыг хоорайга азы суурга бажың тудар күзелдиг республиканың кандыг-даа чурттакчызынга черни халас бээрин чөпшээреп турар. Ынчалдыр көдээ суурларже специалистерни, чаа чурттакчыларны хаара тудар деп турар сорулгалыг бис” – деп, Владислав Ховалыг катап база чугаалаан.
Бистиң корр.
Чурукту интернеттен четкизинден хоолгалаан.
«Шын» №15 2025 чылдың апрель 24