Мал эмчилериниң өрээлинге эдээнде дииспей шуглап алган кижи кирип келген. Арын-шырайының байдалы кижи ортузу мүн-не чедер чоокшулаан. Моюндуруу хыралып калган, элээнинден боду-ла тоглап дүжүп турар апарган тоннуг, резин идиктиг, улуг-ла элевээн спортчу бөргүн дыдыраш кара бажының дүктерин базыра аарак кедип алган кижиже мал эмчилери хары угда көре бергеннер.
– Дииспейлер эмнеп турар дээрге, келдим ийин – дээш, ол багайтыр хүлүмзүрээн.
– Аарыг дииспей чүве бе? – деп, удур айтыргаш, мал эмчизи ооң бора-бүдүн хевинче көргеш: – Олуруңар? – деп, шала эпчоксуна бергенин чажырар дээш, сандай салып берген.
Думчуунуң бажында дыргак каразы хире кара меңниг, куржааңгы алалыг, боралдыр өңнүг моортай, ээзи олуруптары билек, ооң дөңмээниң кырынга таалап чыдыпкаш, хөрээн хиилеткен. Ээзи ооң бөскээн суйбаарга, карактарын шийипкен.
– Аарыг эвес чүве. Силерни дииспейлер удудур сыкыртып турар дээрге, келдим.
– Дииспейиңер кыраан хире-дир але? – деп, эмчилерниң бирээзи айтырган.
– Бир хар чаа ажып турар... – дээш, дииспейи кылаштап шыдавас апарганын, чүге-ле ийик, ыыттавайн барган.
– Улуг назылыг деп санаар. Меңээ төлептиңер – деп, санитарказы-ла хире, үжен хар ажып чоруур назынныг, кара халат кедип алган херээжен акша хүлээп алган дугайында документилерни долдурарынга белеткени берген.
– Удудур сыкыртып кааптарга, боду ырадып кааптар деп дыңнаан мен. Ээзи дээрим ол-дур ийин – дигеш, дииспейниң ээзи спортчу бөргүн ам бир ийинче эде кедип алган.
– Ужурун билбээн хире-дир силер. Улус моортайларын аартыктааш азы аарый бээрге, биске удудур сыкыртып ап турарлар. Өлүрери ол-дур ийин. Ол дээш кассага төлеп каңар! – деп, дииспейлер өлүр сыкыртып турар санитарка ам шугул харыылаан.
– Төлевирлиг дидир силер бе? – дээш, дииспейниң ээзи туруп келген.
– Халас деп бодадыңар бе? Ындыг черден боттарыңар тып алыңар. Аарып турар болза, дарый эмнедиңер. Оон башка хоорайда черлик диистер көвүдээн. Аарыг тарадып кагбазын халак, диизиңер аан – деп, эң улуг дужаалдыы-ла ол боор оң, мал эмчизи кедергей шириин үн-биле тайылбырлаан.
Додары сөктү берген костюмунуң карманын Сыгаан үжээн. Ында каш-ла акша бар болган. Дииспейин мал эмчилеринге өлүр сыкыртып кааптар дээрге, хөлезининге акшазы четпейн барган.
Даштыкы овур-хевири цыганнарга дөмей боорга, бир-ле кижи ону “Цыган” деп шолалап каан. Таныыры кижилер ооң шолазын тыважыдыр “Сыгаан” деп адаар апарган. Сыгаан боду база шолазын атсына берген.
Сыгаан даштыгаа үнүп келгеш, “Хей-ле сыкыртыр дээн-дир мен. Дииспеем-биле чоруур мен ыйнаан” деп бодаан. Оозун хойлап алгаш, колдуунда-ла куруг шилдер чыып, кайда-ла кылыптар ажыл барын дилеп, ооң хөлезининге чем азы эвээш-биче акша-көпеек алырын бодап, хоорай кезип хүнзээр. Чамдыкта мырыңай куруг болгулаар. Эки дизе-ле, он шаа шил чыып, садыгга дужааптар.
Сөөлгү үеде соогу кедереп, даштыгаа хонар арга чок болу берген. Ооң кадында дииспейи аңаа аартык апарган. Кыла кааптар хире бичии-ле ажыл-хожул тыпты бээрге, оозун куспактап алгаш ажылдаар арга чок.
Сыгаанның бажыңы өрттенмээн болза, ындыг эвес ийик.
Соок келген, чүгле хонуп алыр чер байтыгай, боду чиир аъш-чемни кайын тып алыры бергедээн. Кайы-хамаанчок октаптарга, диизи аштап, доңуп өлүр. Кижилерге бериптер дээрге, бо шагда ындыг буянныг чүректиглерни кайын-даа тывар арга чок.
Бир хүн бок аштап ажылдап турда, аажок деридип, ээгилери кагылып аарыыры билдине берген. Хөрээн ажыда чөдүргеш, чараазын дүкпүрүптерге, оозу ханныг болган. Деридери намдавайн, бүгү боду шыырныгар апарган.
Моортайы сагыжынга кирген. Өрттенген бажыңының орнунга моортайын эртен каапкаш келген. Хлеб кескиндизи үзе соп берип, хөй эвес сүт куткаш, чемгерген аттыг болган. Ооң бажыңы анаа-ла кайын өрттени бээр ийик. Сыгаанга хоначалап келир тояанчылар бир хүн аңаа арагалааш, чоруй барган соонда өрттенген.
Бажыңының орнунга келгеш, бок-сак-биле шып каан дииспейин Сыгаан тып алган. Садып алганы эът кескиндизи болгаш сүт-биле дииспейин чемгерип каан. Тодуг моортай ээзиниң хоюнга таалап чылыгып, удуп каан.
– Бажыңывыс чок ышкажыл, дииспейим. Ам канчаар чурттаар бис? – деп, Сыгаан чугааланган.
Сыгаан моортайын хойлааш, хоорай даштынче кылаштап чорупкан. Боктар аразынга баргаш, саламы аажок, артында-ла холга туттунары эптиг демир тып алган. Бок төкпээн дөңгелик кырынче үнгеш, аңаа олуруп алгаш:
– Каяа кыш ажып алыр бис? Билир сен бе? Чок! Билбес сен але, дииспейим – деп чугаалангаш, шилде сүттү адыжынга куткаш, ооң аксынга тударга, оозу тодуг болгаш, каш чылгааш, херлип-херлип, ээзиниң хоюнга база катап таалап удуй берген. Ооң бажын көзүлбес кылдыр эрги пөс-биле ээзи шуглааш, боду херлип-херлип, боктан тып алган демир-биле диизиниң бажынче кара күш-биле сопкан. Хоюнда дииспейиниң даваннары шимчеп, дыңзыды херлигилей бээрге, база катап соккан.
Моортайының “эъди соой бээрге”, ооң аксынга чагны суккаш:
– Дөө оранга тодуг чоруур сен, дииспейим – деп, Сыгаан чугааланган.
Моортайын соп өлүрген демир-биле күжүген үңгүрүн хандыр каскаш, диизин пөске ораагаш, ооң өлүг мөчүзүн үңгүрже суккаш, довурак-биле хөөп, бортуун бедидип каан.
– Сеңээ ам чылыг, дииспейим – деп, ол чугаалан- ган. – Мени кым чылыглап ажаап каар боор...
Дииспейиниң чанындан ооң чоруур хөңнү чок болган. Оон чарлып чоруй баар болза, оран-делегейге кара чааскаан артып каар ышкаш кылдыр сагындырган. Ынчангаш дискектеринге бажын үстүргеш, үр-ле муңгарап олура, аажок чөдүрүп, деридип, изиргенип эгелээн...
Дииспейи-биле кады бажыңының демир-суугузунуң одунга чыннып олурарын Сыгаан элдепсинип көрген...
Эдуард ДОНГАК.