Тываның В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театры төрүттүнген хүнү болгаш культура ажылдакчыларының профессионал байырлалын уткуштур көрүкчүлеринге онзагай белек – “Эгил, эжим, эгил” деп шииниң 25 чыл оюн демдеглээн солун кежээни бараалгаткан.
Ол кежээ сураглыг режиссер Алексей Ооржак чораан болза, көрүкчүлерниң изиг адыш часкаашкыннарын хүлээп ап, хемчегниң кол маадыры болуп, шииниң канчаар тургустунганын ынак көрүкчүзүнге кончуг солун кылдыр төөгүп бээр турган ийик... Ооң кол маадыры – Сылдыс-Шокарның бо хүнге чедир маңын салбаанынга ол кайы хире өөрүүр турган ирги деп шииниң баштайгы киржикчилери болгаш ону кады тургусчуп турган артист эш-өөрү алдарлыг режиссёрун ол хүн дыка-ла чоктааннар боор.
Өскүс оол биле кулунчактың найыралының дугайында төөгүге үндезилээн тыва хөгжүм херексели – игилдиң тывылганының дугайында тоолчургу чугаа — шииниң кол утказы. Тыва чоннуң национал аажы-чаңы, тыва эр кижиниң чарылбас эжи – аътка хамаарылга, кижилерниң аразында найырал, хүндүткел, саттыныкчы чорук, чашпаа чорук, шынчы ынакшылды чаңгыс шииде көрүкчүлерниң сагыш-сеткилинче өрүмнеп кире бээр кылдыр көргүскени мынча чылдар дургузунда сценадан дүшпейн турарының чылдагааны ол. Ол бүгүнү шииге көргүзүп, эң-не негелделиг көрүкчүнүң сонуургалын чаалап алган шииниң авторлары салым-чаяанныг режиссёр Алексей Ооржак биле чоннуң ынак артизи сураглыг Шириин-оол Хертек. Оларның кылган ажылы бо хүнде элеп читпес алдар болган. Оон аңгыда, ол шиини тургузуп турган команда кончуг чогаадыкчы, демниг ажылдап турганын эң бир дугаар Сылдыс-Шокарның овур-хевирин ойнаан РФ-тиң болгаш ТР-ниң улустуң артизи Галина Мунзук сактып чугаалады:
– Бо шииге кулунчакты ойнаар силер дээрге ооң мурнунда шиилерге, күжүген, дилгижекти ойнап турган болгаш, дириг амытан ойнаарынга тааржыр болган кижи-дир мен аа деп бодаан мен. Кажан шиини белеткеп эгелей бергенде, шуут коргуп эгелээн мен. Бирээде, ол ынчан шииде ойнап турган артистерниң аразындан мен эң улуу – 40 харлыг турган мен. Ийиде, кулунчакты ойнап турар болганда, ооң халыыр, шураар сценалары дыка хөй болгаш, кижи дораан шылай бээр. Бо-даа болбаан чүве-дир, эки белеткел херек-тир деп билгеш, шыңгыы белеткенип эгелээн мен. Чүге дизе артист кижи кандыг-даа рольга белен турар ужурлуг болгай, ылаңгыя күш-шыдал талазы-биле.
Кажан бо шиини сценага чаа-ла чаңгыс катап ойнаанывыс соонда, 1998 чылда, Алексей Ооржак "Туганлык" деп фестивальга киржир дээн.
Эгезинде девидеп-даа турган болзувусса, дыка амыраан бис. Ол фестивальга бистиң шиивисти улус дыка сонуургаан. Ынчан мээң адым “Эң дээре херээжен роль” деп шаңнал алыр кордакчылар аразынче кире берген болган. Кажан шаңналдар тыпсып эгелей бээрге, ол шаңналды өске татар артиске берген. Ынчалза-даа кордакчылар аразынче ады кирерге безин, меңээ дыка өөрүнчүг болган. Өөрүшкүм чажырбайн, режиссёрувус Алексей Кара-ооловичиге меңээ мындыг чараш овур-хевир ойнаар арга бергени дээш четтиргеним илередип турганым ам-даа утпаан мен. Ол-ла хүннүң кежээзинде Ингушетиядан коллегаларывыс келгеш: “Силерге шаңнал бербээнинге хомудап тур бис. Ынчалза-даа бис боттарывыс “Оскарывыс” силерге берип тур бис” – дээш, меңээ бичии статуэтка берген. Ооң соонда-даа өске фестивальдарга база киржип турган, шаңналдары хөй шиивис чүве.
Ол үеде бо шиини тургузуп турган бөлүк тыва эр кижи кандыгыл, тыва кижиниң ыдык малы аът, аңаа камныг хамаарылгазын, эрги болгаш амгы үени катай хаара көргүскени, игил дугайында тоолчургу чугаа-биле холбааны дыка чараш. Шииде аъттар колдаан болганда, колдуунда хөй шимчээшкиннер шииниң утказын улам күштелдирип турган. Ону Тываның алдарлыг артизи Орлан Монгуш тургускан чүве. “Эгил, эжим, эгил” бо хире чылдар дургузунда көрүкчүнүң сонуургалын тудуп турар болганда, ам-даа үр үеде театрның чоргаарланыр арны болуп артарынга бүзүрээр мен – деп, хөйге билдингир артист Галина Максимовна чугаалады.
1998 чылда Казаньга болган фестивальга тыва театр жюриниң болгаш көрүкчүнүң сонуургалын дораан чаалап ап, хөйнү көргеннерни безин кайгадыпкан дээрзин ынчан өске театрларның режиссерлары-даа, артистери-даа чугаалажып турган деп, ТР-ниң алдарлыг артизи, режиссер Орлан Монгуш сактып чугаалады:
– Алексей Кара-оолович шии сала бергенде, дыка негелделиг болгаш, ажылды дыка шынарлыг кылыр турган. Кажан бо шииниң шимчээшкиннерин тургузар сен дээрге, аъттың аажы-чаңын, маңының хевирлерин кончуг кичээнгейлиг өөренип, көрүп алгаш, шимчээшкиннерни, танцы-самын чогаадып тургускан мен. Дириг амытанның маңын кижилерге өөредири дыка берге болган. Ол шииде онза чүве чүл дизе, шупту аъттар чаржып үнүп келгенде, кезек када шимчээшкинни оожургадып (рапид) көргүзүп турар. Ол чүүл артистерниң боттарынга-даа, көрүкчүлерге-даа дыка сонуурганчыг болган. Шии соонда өске театрларның артистери чедип келгеш: “Сактырывыска, Сылдыс-Шокар дээрде булуттар аразында маңнап чоруур ышкаш болду” — деп чугаалап турдулар.Черле ынчаш, режиссёрнуң удуртулгазы-биле демниг ажылдаанывыс багай эвес түңнелдерлиг болган. Ынчан 1998 чылда фестивальдың база бир кол шаңналы – “Эң-не эки танцы-сам талазы-биле шимчээшкиннер” деп шаңналын алган чүве. База бир меңээ өөрүнчүг чүве, бо шиини катап тургузар аас-кежиктиг болдум. Бо удаада хореограф эвес, а режиссёр кылдыр. Театрның аныяк артистери дыка эки ойнап турар. 25 чыл оюнда үшкү салгал бо шиини ойнап турары бо. Бодаарымга, бо шии бисти ажыр чурттаптар боор. Бодум хуумда алдарлыг режиссёр Алексей Кара-ооловичиниң арга-сүмезин ап, кады ажылдап чораанымга чоргаарланмас аргам чок. Ооң ачызында хөй-хөй фестивальдарга киржип, чаа-чаа чедиишкиннерни чедип ап чораанывысты артистер шупту миннип чоруур-дур бис.
Сураглыг режиссер А.К. Ооржактың тургусканы “өлбес” шиилериниң бирээзи “Эгил, эжим, эгил” деп шии хөй санныг фестивальдарга шаңналдыг черлерни ээлеп турган: 1998 чылда Казань хоорайга болган делегей чергелиг фестивальдың лауреады, 2002 чылда Иркутск хоорайга болган “Сибирский транзит” деп делегей чергелиг фестивальдың дээди шаңналының эдилекчизи, 2005 чылда Брест хоорайга болган “Белая Вежа” деп делегей чергелиг фестивальга “Эң дээре шии” деп үнелелди алган.
25 чыл бурунгаар шииниң тургузукчулары болгаш шииде киржип турар артистерниң адын бижиири артык эвес. Мугур харлап турда, олар эргелиг.
Авторлары — Хертек Шириин-оол, Алексей Ооржак;
Тургускан режиссёру – РФ-тиң алдарлыг артизи, ТР-ниң улустуң артизи Алексей Ооржак;
Чурук каасталгазы – РФ-тиң болгаш ТР-ниң алдарлыг чурукчузу Валерий Шульга;
Хореограф – ТР-ниң алдарлыг артизи Орлан Монгуш;
Үн оператору – Манас Монгуш;
Арын чараштаар, грим салыкчызы – ТР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы Людмила Волошина;
Хеймер Кадынны – ТР-ниң улустуң артизи Луиза Мортай-оол;
Шыдаар-Байны — ТР-ниң улустуң артизи Олег Сат;
Кускун-Хааны — ТР-ниң улустуң артизи Леонид Каң-оол;
Хараанны — РФ-тиң алдарлыг артизи, ТР-ниң улустуң артизи, Саха (Якутия) Республиканың алдарлыг артизи Эдуард Ондар;
Шилги -Бени — РФ-тиң уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы, ТР-ниң алдарлыг артизи Эльвира Докулак;
Баланы — ТР-ниң улустуң артизи Станислав Ириль;
Сылдыс-Шокарны — РФ-тиң алдарлыг артизи, ТР-ниң улустуң артизи Галина Мунзук ойнаан.
Хөй аъттар: ТР-ниң уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы Светлана Белова, ТР-ниң алдарлыг артизи Анай-Хаак Донгак, ТР-ниң улустуң артизи Саяна Сат.
Сорунза МОНГУШ.
Чуруктарны интернеттен алган.
“Шын” № 23 2024 чылдың март 27
