Сентябрь 6-да найысылал Кызылга Алдан-Маадыр аттыг национал музейниң девискээринге Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң 80 чылынга тураскааткан «Төөгү болгаш сактыышкын» деп шериг-төөгүлүг шуулган болган. Аңаа Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг база Россияның шериг-төөгүлүг ниитилелиниң күүсекчи директорунуң бирги оралакчызы Александра Коновченко киржип, ук хемчегниң хүндүлүг аалчылары болганнар.
Россияның шериг-төөгүлүг ниитилели, регионнуң Культура яамызы база Тыва Республиканың Национал музейи шуулганны организастаан. Ону өзүп орар салгалдың болгаш аныяктарның төөгү-патриотчу билиглерин калбартыр сорулгалыг эрттирген. Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде республикага болган уттундурбас болуушкуннарны таныштырар дээн элээн каш төөгүлүг делгелгелерни организастаан.
Ол бүгү хемчеглер суббота хүнүнде болуп эрткен. Щетинкин-Кравченко кудумчузунда “Кызыл кош” тураскаалынга 9.30 шакта боодал чечектерни салыр ёзулал-биле шуулган ажыттынган. Национал музейниң хуралдаар залынга 10.00 шакта Россияның шериг-төөгүлүг ниитилелиниң Тывада салбырының пленарлыг хуралынга төөгү талазы-биле башкарыкчы эксперттер сөстерни алган.
Илеткелчилерниң аразында төөгү эртемнериниң доктору, профессор болгаш Тыва Республиканың алдарлыг эртемдени Николай Моллеров Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тываның совет хамаатыларының киржилгезиниң дугайында илеткелди номчаан. База ол ышкаш «Ада-чурттуң Улуг дайынынга тыва эки турачыларның үлүг-хуузу» деп темага төөгү эртемнериниң кандидады, Тыва Республиканың алдарлыг эртемдени база ТР-ниң Национал музейиниң төөгү болгаш этнография салбырының методизи Анна Дыртык-оол сөстү алган.
Улуг Тиилелгеге Тыва канчаар-даа аажок улуг үлүг-хуузун киирген: 1941 чылдың июньдан 1944 чылдың октябрьга чедир беш эшелон белектер, 50 муң дайынчы аъттар, 650 муң баш мал, ол ышкаш муң-муң эжеш хаактар, кидис идиктер, хол-хаптары болгаш хой кежинден кылган тоннар, 70 тонна дүк болгаш Совет Армияга чугула херек чүс-чүс тонна өске-даа чүүлдерни тыва чон фронтуже чоруткан. Шак ол дуза фашизмни тиилеп алырынга улуг рольду ойнаан.
Национал музейниң төлээлери солун экскурсияларны организастаан.
Дүъш соонда кежээкиниң 18.00 шакка чедир Национал музейниң оран-савазының девискээринге төөгүлүг болуушкуннар шөлчүгежи үргүлчүлээн. Аңаа төөгүчүлер, архивчилер, чазактың болгаш хөй-ниитиниң төлээлери, ол ышкаш Россияның өске-даа регионнарындан келген аалчылар киришкен. Шуулганга Ада-чурттуң Улуг дайынында Тываның ролюнуң дугайында илеткелдерни кылган.
«Ада-чурттуң Улуг дайыны: Тываның Улуг Тиилелгеге киирген үлүг-хуузу» деп библиографтыг айтыкчының таныштырылгазынче онза кичээнгейни угландырган. Бо чыынды волонтёрларның намдарын болгаш оларның дугайында үндүрүлгелерни чаңгыс аайлап, чурумчудуп, маадырларның сактыышкынын келир салгалдарга кадагалап арттырган. Республиканың К.И.Чуковский аттыг уругларның ном саңының директору Сылдысмаа Лопсанның демдеглээни-биле алырга, үндүрүлгени бир чыл ажыг үе дургузунда ажылдап кылган, а тиражты 2024 чылдың сентябрь 1-де Россияның шериг-төөгүлүг ниитилелиниң деткимчези-биле хүлээп алган.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның өмүнээзинден Тыва Республиканың Чазааның Даргазының оралакчызының хүлээлгезин күүседип турар Уран-оол Ондар байыр чедирип сөстү алган:
«Тывада шериг-төөгүлүг эртемниң хөгжүлдезиниң болгаш аныяктарның патриотчу кижизидилгезиниң талазы-биле улуг хемчээлдиг ажылдар чоруп турар. Россияның шериг-төөгү ниитилели-биле кады ажылдап кылып турарывыс төлевилелдер маадырлыг эрткен үениң сактыышкынын кадагалап арттырарынга болгаш Төрээн чуртка чоргааралды хевирлээринге дузалаар» – деп, ол демдеглээн.
Музейниң мурнуку шөлүнге көрүкчүлер 1940 чылдарның эгезинде тайбың амыдыралче дайынның башкы медээзи канчаар кирип келгенин көрген. Салчак Токаның төөгүлүг чугаазын дыңнаан. ТР-ниң Чазааның үрер хөгжүм оркестри алдарлыг апарган «Ыдыктыг дайын» деп ырының күүселдезин ойнааннар.
Шуулганның онзагай кезээ Национал музейни долгандыр девискээрге болган төөгүлүг чүүлдерни чаартканы болган. Музейниң мурнуу талазында «Чаажыктырыкчы» тураскаалының чанынга тылда ажыл-иштиң, фронтуга дузаламчының болгаш шеригже кыйгыртылга кампаниязының чуруктарын делгээн. Ол ышкаш хөгжүм үделгези-биле аас чогаалга үндезилеттинген төөгүлүг-театржыткан көргүзүг база болган. В.Көк-оол аттыг Национал театрның артистери тыва эки турачыларны фронтуже үдээнинге тураскааткан “Көк дээрниң оглу” деп шииден үзүндүнү көргүскен. Аалчылар кадыг-дошкун Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарының байдалынче шымнып кирип, ооң кол-кол болуушкуннарын үзүндүден көөр аргалыг болган. Ол Тиилелгениң үнезин тодазы-биле көргүскен. Аңаа музей ажылдакчылары, Виктор Көк-оол аттыг Национал театрның артистери болгаш өске-даа культура ажылдакчылары киришкен.
Музейни долгандыр девискээрниң барыын талазын Ада-чурттуң Улуг дайынынга болгаш фронтуга дузаламчы чыгган тоолчургу «Кызыл кошка» тураскааткан. Аалчылар тыва музейниң чорутканы суртаал ажылы-биле таныжып, фронтудан чагааларны дыңнааннар.
Музейниң соңгу талазынга тыва эки турачыларның фронтудан ээп келгениниң дугайында төөгүлүг-театржыткан көргүзүгнү бараалгаткан. Тыва Республиканың Чазааның Т. Дүлүш аттыг үрер хөгжүм оркестриниң хөгжүмчүлери аъттыг шериг көргүзүүн бараалгаткан. Аңаа шериг-хову госпиталын тургузуп, дайын үезинде эмчи ажылдакчыларының ролюн чугаалашкан.
Музей девискээриниң соңгу-чөөн талазында фонтанның солагай талазынга амгы үеде тускай шериг операциязының киржикчилериниң дугайында программаны тургускан. Шериг албанныглар-биле ужуражылгаларны, хову кухнязын организастап, амгы үениң шериг техниказын таныштырган. Оон аңгыда Калашниковтуң автомадын чазып-чыырынга болгаш чаштынар четки аргыырынга мастер-класстар болган.
Шуулганга Тываның сонуургалдыг чурттакчылары болгаш аалчылары киржип, чурттуң маадырлыг эрткен болгаш амгы үезин сонуургап көөр аргалыг болган.
Чыжыргана СААЯ.
Чуруктарны “ТываМедиаБөлүктен” алган.
“Шын” №35 2005 чылдың сентябрь 11
