| БЕРТ-ДАГ СУМУЗУНУҢ 100 ЧЫЛ ОЮНГА |
Юбилейниң сорук киирикчилери. Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институду 2025 чылдың июль 1-6 хүннеринде Тыва Республиканың Чазааның № 201-р Доктаалын ёзугаар Берт-Даг сумузунуң тургустунганындан бээр 100 чыл оюнга уткуштур Тес-Хем кожуунга комплекстиг эртем экспедициязын эрттирген. Экспедицияның сорулгалары – тус черниң төөгү материалдарын, аас чогаал, чечен чогаал, дылдың онзагайлары болгаш эрги үениң эдилелдери болгаш өгбелерниң чаагай ёзу-чаңчылдарының талазы-биле материалдарны чыыры. Бо экспедиция үезинде ажыл үре-түңнелдиг болуру-биле сорук киирер орук айтыкчылары, чоннуң төлээлери, бурунгаар үзелдиг, дуржулгалыг тускай эртемниглер хөй болган. Тус черниң удуртукчулары – кожууннуң чагыргазының даргазы Э.Д. Эртине; суму чагыргазының даргалары – С.С. Доскан, О.Т. Уржанай, И.А. Хуурай-оол, Ч.Б.-С. Карти. Олар экспедицияга таарымчалыг байдалды тургускан. Ылаңгыя эң-не кол белеткел ажылынга болгаш сумуларга чоруткан ажылга кожууннуң чагырга даргазының оралакчызы А.К.-Х. Увангур боттуг дузаны көргүзүп, билдилиг организастаанының ачызында эртем ажылдакчылары кыска хуусаада элээн улуг ажылды кылган.
Экспедицияның база бир хей-аът киирикчизи, деткикчизи – ном болган. Ол болза Тес-Хем кожууннуң төөгүзүн бижээн Кара-оол Лопсанович Лапчааның ийи ному: “Терең суглуг Теректиг-Хемим”, “Дески чаагай Тезим чону”. Экспедицияның кол сорулгаларын боттандырарынга бо 2 ном улуг дузалыг болган.
Тес-Хем кожуунда Берт-Даг сумузунуң 100 харлаан деп төөгүлүг болуушкун адаанывыс автор-биле тудуш харылзаалыг. Бирээде, К.Л. Лапчаа– чиңгине берт-дагжы, инженер-механик, көдээ ажыл-агыйның хоочуну, көскү удуртукчу бо номда Берт-Дагның 100 чыл дургузунда төөгүзүн, берт-дагжыларның өгбелериниң бир-мөзүлеш буянныг овур-хевирин диригжидип, мөңгежидип, балалбас исти арттырып каан. Ийиде, номда кирген төөгүлүг болуушкуннарга, кижилерге, авторнуң бодунга, оларның чырык овурунга бо байырлыг хүннерде мөгеери дээрге байырлалдың бир чугула кезээ. Үште, төөгүге балалбас ис бооп артып каар алдын өнчү – ном-на болгай. Эрткен үеден өөренип сактыылыңар: Тес-Хемниң эрткен юбилейлеринде “Самагал- дай – Тываның баштайгы найысылалы” (А.С. Дембирел, В.С. Кривдик тургускан; 1993 ч.) деп чыындыда эртем илеткелдери, сактыышкыннар тус черниң төөгүзүн мөңгежидип арттырганы үлегерлиг. База Б.С. Шыыраптың “Тес-Хемниң сураглыг кижилери (2023 ч.)” деп ному төөгүнү быжыглап, хөй-хөй аалчыларга тес-хемчилерге тураскаалдыг белек болган. Ол ышкаш парлалгага 2023 чылда белеткеп каан “Төөгүлүг Тес-Хем” деп номнуң сөзүглели бир онза өнчүвүс. Бо номнуң чырыкче үнерин чеже-чеже кижи четтикпейн манап турарын билир бис.
“Терең суглуг Теректиг-Хемим” деп номга үнелел. Бо номну К.Л. Лапчаа 2015 чылда бот-хуунуң акшаландырыышкыны-биле чүгле 100 экз. тиражтыг чырыкче үндүрген. Номда совет үеде тус черниң кижилериниң ажыл-амыдыралының, салым-чолунуң дириг херечизи кижиниң бодунуң чуртталгазын чону-биле тудуш кылдыр бижип көргүскени бүзүренчиг болгаш солун. Чону – чоорган, чону-биле хини тудуш кижи деп чүвени бо номдан көрүп болур.
Номнуң жанрын төөгүлүг хроника, кижилер дугайында очерктер колдаан сактыышкыннар чыындызы деп тодарадып болур. Литературлуг дылдың нормаларын сагып бижээн, дылы тода, билдингир. Болуушкуннарга, кижилерге бодунуң хамаарылгазын сеткилинден бижээни авторнуң кижизиг туружун, ёзулуг чуртунга кызыгаар чок патриотчу үзелин, ынакшылын херечилээн.
“Терең суглуг Теректиг-Хемим” деп ном үш кезектен тургустунган. Оларны авторнуң, К.Л. Лапчааның, үш ыдыктары деп элдээрти адап болур: төрээн чери– төрел чону – төлептиг ажыл-ижи. Бирги кезээнде төрээн сууру Теректиг-Хемниң Берт-Даг сумузу, «Кызыл-Тук» колхоз, «Тес-Хем» совхозу апарып, чоорту тургустунуп хөгжээнин; садик, школа, эмнелге, культура одааның төөгүзүн делгереңгейи-биле бижээн. Суурунуң тургустунарынга улуг үлүг-хуузун киирген баштайгы алдарлыг кижилеринден эгелээш, инвалид-даа болза кончуг ажылчын бөдүүн кижилеринге чедир бирден бирээ чокка төөгүп бижээн.
Ийиги кезээнде чооду төрел бөлүктүң чуртунуң дугайында улуг ынакшыл-биле бижип көргүскен.
Үшкү кезээнде ажылдап чорааны совхозунуң төөгүзүн, башкылар, чаңгысклассчылары, эмчилер, механизаторлар, трактористер, агрономнар дээш оон-даа өске көдээниң шалыпкын ажыл-ишчилериниң овур-хевирлерин чуруп, совет үениң маадыры кандыг кижил ол деп чүвени көргүскен. Школага, институтка кады өөренип чораан эштериниң дугайында сактыышкыннарны база немеп бижээн.
Адаанывыс ном – Теректиг-Хемниң ёзулуг төөгүлүг бижии, летопизи, ооң авто- ру – төрээн чериниң ёзулуг-ла шынчы төөгүчүзү болганы бо.
Алдын өнчүнү – аныяк салгалдарга. Чүге “Терең суглуг Теректиг-Хемим” деп номну катап үндүрери кончуг чугула? Чигзиниглер бар: амгы үениң номчукчуларынга, чаа үеде чурттап чоруур кижилерге эрткен-барган совет үениң амыдыралының дугайында сонуурганчыг болбас деп бе?
Бо чайын Моолда “Откун-Деңгер” деп аржаанга бөлүк берт-дагжылар, ук номнуң дугайында тускай чугааны өөскүдүп үндүрдү. Чүге дээрге болар бо ному- вусту ээлчежип номчуп турлар. Берт-Дагның ол үедеги чуртталгазы оларга анаа-ла бот-хуу сеткилин чылыктырар ном эвес, ында төрээн суурун сайзырадып болгу дег чижектер, үлегерлер хөй – дыка-ла сорук кирип чугаалашканын дыңнадым. Ол дээрге салгалдар аразында харылзаалар үзүлбээниниң бадыткалы-дыр деп билдим. Ном ажыл-ишчи өгбелерниң чырык овур-хевирин диргизиптер ёзулуг элеп читпес алдын өнчү-дүр дээрзинге херек кырында бүзүредим.
Ынчангаш К.Л. Лапчааның “Терең суглуг Теректиг-Хемим” деп номун үндүрери чугула херек, төрээн черивистиң хөгжүлдезинге ол дөгүм болуру билдингир. Тыва ниитилелде сөөлгү 20-30 чылдарның дургузунда барымдаалыг хроника, очерктер, сактыышкыннар элээн хөй үнген. К.С. Шойгунуң “Үе болгаш кижилер”, Ш.Д. Ооржактың “Чоннуң чоон оруу-биле”, М.С. Байыр-оолдуң “Көшкүн амыдырал: төрел бөлүктер, хонаштар”, Ю. Дарбаа болгаш Э. Дарбааның “Шалык төрел бөлүктүң кыска төөгүзү” дээш оон-даа өске хөй номнарны адап болур. К.Л. Лапчааның ному, үстүнде адаанывыс номнар ышкаш, үениң негелдези-дир.
Айытканывыс үнелиг номнарны тус-черниң чурт-шинчилел ажылынга ажыглап, уруглар кижизидилгезинге, өөредилгезинге киириштирип, школаларга, библиотекаларга тускай булуңну тургузар болза, төрээн черниң төөгүзүн кадагалаар база бир чоргаарланчыг арны болур.
Берт-дагжыларга төрээн сумузунуң 100 чыл оюнга эртем ажылдакчыларының өмүнээзинден изиг байырны чедирбишаан, байырлал бедик деңнелге, улуг көдүрлүүшкүннүг эртерин күзеп, чаа салгалдарга ыдык төөгүвүс, үлегер, бедик сүлде тудукчузу, хей-аът киирикчизи бооп артар-ла болзун деп йөрээдивис!
З. Самдан, ТГШИ-ниң чечен чогаал секторунуң эргелекчизи, ф.э.к.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
“Шын” №35 2005 чылдың сентябрь 11
