Ак-көк Тывавыстың каас-чараш булуңнарының бирээзи — Эрзин кожуун. Тываның эң ындыкы азы мурнуку кызыгаары болбушаан, Моол күрүне-биле база Алтай Республика-биле кызыгаарлажып чыдар. Ында 60 дөрбелчин кубометр хире шѳлдүг, дус чок Төре-Хөл деп хөл бар. Ону долгандыр чыдар торгу элезиннерден ынаар бичии кара-суглар агып кирген. Төре-Хөлдүң бойдус чурумалы онзагай чараш. Агаар-бойдузу база арыг, ачы-хавыяазы база алдарлыг.
Төре-Хөлдүң мурнуу талазында ырак эвесте улуг Хаан-Көгей деп сын бар. Ынчангаш Эрзинивистиң чурумалдыг черлерин ээлеп чурттап чораан соян аймактың дугайында бижикседим.
Көгей сынга кандыг аймактар чурттап чораанын база боттарының амыдырал-чуртталгазын хоочуннар Зоя Папагаевна Аракчаа биле Көкүү Саңгы-Хүүевич Долумаа олар тѳөгүп бергеннер. Көкүү Саңгы-Хүүевич Көгей сында Хула-Аскыр деп черге 8-9 харга чедир чурттаан. 1936 чылда Төре-Хөлге көжүп келген.
Шаанда Төре-Хөлдүң Кѳгей сынга соян төрел бөлүк чурттап чораан. Соян төрел бөлүктүң аймактары база хѳй турган, чижээ, тангыттар, тукчулар, негейти, кашкалар аймаа дээш оон-даа өске. Тангыттар аймаанга хамааржыр улус – Бады-Шулуу Тангыт, Амырмит Тангыт. Кашкалар аймаанга: Арапчай Санчи-Мидипович Ынаалай, Бады-Хоо Санчи-Мидипович Ынаалай, Санмаа Арапчаевна Ынаалай дээш оон-даа өске. Баанайлар деп улуг аймак база чурттап чораан.
Көгей кончуг бай-байлак чер. Тайгазында аң-мең, кат-чимис кѳвей. Күс дүжерге, чон тайгалааш, тоорук, кат-чимис, аң-меңни тывышты тевеге чүдүрүп алгаш, чанып кээр турган. Кѳгей көстүп чыдар боорга, мынчаар ырлап чорааннар.
Көстүп чыткан Кѳгейимни
Хөйлең-биле дуглаар мен бе?
Агарарган Агарымны
Аржыыл-биле дуглаар мен бе?
Кашкалар угу Хаан-Кѳгейге төрүттүнген, ынчангаш соян оглу Аяс Данзырынның ырлап чораан ырызы:
Эзим каттыг Кѳгей сынын
Ээн куруг кагбаан-на мен.
Элчигенниг дөрбеттерге,
Ээледип кагган-на мен.
Хаан, Дургун Кѳгейимни
Кайыын куруг каар деп мен.
Калгаларга, дөрбеттерге
Карактадып каан-на мен.
Сенди-Айыжы ЛУДУ.
Шуурмак суур.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
«Шын» №39 2025 чылдың октябрь 9