| ШКОЛАНЫҢ 75 ЧЫЛЫНГА |
Эрзин кожууннуң Сарыг-Булуң сумузунга школа тударынга белеткел ажылын 1948 чылда эгелээн. Сумунуң араттары бир демниг тайгадан ыяштарны кышкы үеде шанактыг аъттарынга сөөртүп эккелгеш, чудуктарны чонуп, школаның таваан салганнар. Тудуг ажылын ынчан прораб Биденко удуртуп турган. Араттардан Сазаа Кыргыс, Дамдын Сүрүн, Бөөвей Баадыр, Буду Бырат, Күнзек Артына, Калин Кандан, Откун Алексей, Док Чамыян, Чула Алексей кызымаккай ажылдаанының түңнелинде школа 1949 чылда көстүп келген. 1949–1950 өөредилге чылында бирги классче араттарның 33 ажы-төлүн хүлээп алган. Школаның бир дугаар удуртукчузу Чөөн-Хемчиктиң Баян-Тала чурттуг хып дээн аныяк башкы Хонакпан Биче-Караевич Куулар болган. Ол-ла чылын школаны «Кызыл-Сылдыс дөрт чыл школазы» деп адаан.
1949–1950 өөредилге чылында школага чүгле ийи башкы ажылдап турган: Хонакпан Биче-Караевич – бирги удуртукчузу база А.И. Выскребенцова – Москва чурттуг эге класс башкызы. Араттар ажы-төлүн өөредип алыры-биле, школаның чоогунда арга-арыг иштинге өглери-биле көжүп кээп турганнар. Чамдыктары уругларын аалдарындан шанактыг аъттарга эккеп өөредип ап чораанар.
1950–1951 өөредилге чылында школа чоогунга элээн каш бажыңнар туттунуп, өөреникчилерниң чурттаар дазылгазын база чаңгыс өрээлдиг столоваязын туткан. Ол өөредилге чылында элээн хөй өөреникчилерни күрүне хандырылгазынга хүлээп алган, повары Александра Мамаевна Кыргыс турган.
1956–1957 өөредилге чылында Кызыл-Сылдыс 4 чыл школазынга баштайгы бешки классты ажыткан. Ол чылын школаны «Кызыл-Сылдыс сес чыл школазы» кылдыр эде адаан, ынчан Алексей Ойдупович Дамдын директорлай берген.
1962–1963 өөредилге чылында Кызыл-Сылдыс сес чыл школазының бирги доозукчулары 17 кижи болган.
1986 чылдан бээр школавыс «Кызыл-Сылдыс ниити-билиг ортумак школазы» кылдыр эде адаттынган.
Школаның ажыттынып келгенинден бээр бо үеге чедир ажылдап чораан болгаш ажылдап турар башкыларны демдеглевес аргажок .
Кызыл-Сылдыс дөрт чыл школазын Хонакпан Биче-Караевич Куулар, Василий Давааевич Шыңгыы, Мангыр Ликтанович Маады, Степан Чыдыгбаевич Комбу удуртуп чорааннар.
Кызыл-Сылдыс сес чыл школазының директору кылдыр Алексей Дамдын, Ховалыг Саган-оол, Өнермаа Танова, Дадар Кыргыс, Дээкей Кыргыс, Мунзук Чөмбүрүк, Татьяна Бады, Кызыл-оол Содунам ажылдап чорааннар.
Кызыл-Сылдыс ниити-билиг ортумак школазының директорунга Сүге-Маадыр Сагаачы, Татьяна Лудуп, Зоя Калин, Кара-оол Монгуш, Хүреш-оол Дөдек, Мария Серембил, Сайсуу Чигжит, Чодураа Намчаа ажылдап турганнар. Школаның амгы үеде директору аныяк башкы Байыр Васильевич Чигжит 2023 чылдан бээр коллективти билдилиг башкарып чоруур.
Өөреникчилерни орус дылга өөредири-биле Россияның янзы-бүрү хоорайларындан орус башкылар кээп ажылдап турганнар: орус дыл башкылары — А.И. Выскребенцова, В.И. Бокова; эге класс башкылары — З.С. Ильиных, В.М. Дюкарева, И.М. Афанаскина; кижизидикчи башкы У.А. Бардымова; М.И. Красова, В.И. Петрова, А.Г. Степанов, Н.В. Степанова, А.В. Ипендеева, М.И. Родина.
Доозукчуларывыс аразындан республикада билдингир ажылдакчылар барынга чоргаарланыр бис. Оларга Күрүнениң айыыл чок чорук комитединиң офицерлери Консуу Түкчээ, Семен Чавынчак, ИХЯ-ның полковниги Сүге-Маадыр Сотнам, Юрий Бадыргы, Сергей Кыныраа, Сергек Шактар, Ян Сандык, Март-оол Тарначы, подполковник Орлан Серембил, ТР-ниң алдарлыг эмчизи Екатерина Норбу, шүлүкчү Алдын-кыс Комбу, чогаалчы Марит Хайдып, Россияның Журналистер эвилелиниң кежигүнү, ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы Римма Чавынчак, ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы, «Саң-хөө ажылының тергиини», Россияның хүндүлүг донору Валентина Шактар, ТР-ниң алдарлыг артизи Владимир Соян, Күш-ажыл ордениниң эдилекчизи Анатолий Дондук, шажынчы башкыларывыс Буян Сандык (Буян башкы), Эрес Нурзет (Эрес башкы), мурнакчы малчыннар — Алексей Намчаа, Владимир Нурзет, чылыг болгаш энергетика сайыды Эдуард Куулар, ТШО-да эрес-дидими-биле дайылдажып турар башкыларывыс Калдажий Сурэн, Чыкай Вадим дээш өскелерни-даа адап болур.
Республиканың өске школалары-биле бир дөмей бистиң доозукчуларывыстан кызыл аттестат, мөңгүн медаль-биле дооскан доозукчуларывыс эвээш эвес. Амгы үеде тускай шериг операциязында дыка хөй доозукчуларывыс эрес-дидим тулчуп, маадырлыг чоруктарны кылып, Төрээн чурт камгалалында коргуш чок бараан болуп чоруурлар.
2007 чылда школавыс «Кадыкшыл» деп тускай төлевилелге киришкеш, миллион акша-биле шаңнадып, республиканың тергиин школаларының санынче кирген.
Школа «Тиилелгениң салюду» деп чылдың болуп эртер көрүлделерге бирги болгаш ийиги черлерни ап келген.
Өөреникчилерниң чайгы дыштанылгазының үезинде школа чанында уругларның «Дамырак» дыштанылга лагери чылдың-на өөреникчилерни дыштандырып, республикага «Эң эки кадыкшылга лагери» деп атка чаңгыс эвес удаа төлептиин бадыткап чоруур.
Школа чанында участокка янзы-бүрү ногааны тарып өстүргеш, уругларга чем кылыры-биле ажыглап турар, артыкшылдыг ногаа аймаан чонга садып-сааргаш, эвээш эвес орулганы киирип ап турар. Дузалал ажыл-агыйында элээн каш шээр малдыг.
Школаның башкылары амгы үениң күрүнениң федералдыг программаларының негелделеринге дүүштүр арга-методтарны, чаа-чаа чогаадыкчы ажылдарны, информастыг технологияларны билдилии-биле ажыглап, өөреникчилерге быжыг билигни бээр дээш кызымаккай ажылдап турарлар.
Школавыстың 75 чыл оюн таварыштыр өөренип чораан доозукчуларывыска, ажылдап чораан ажылчыннарга, башкыларга, амгы үеде өөренип турар өөреникчилерге, башкыларга, ажылчыннарга тайбыңны болгаш кадыкшылды күзедивис.
/ Мария СЕРЕМБИЛ,
РФ-тиң улус өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы, ТР-ниң алдарлыг башкызы.
Чуруктарны школаның архивинден алган.
“Шын” №43 2025 чылдың ноябрь 6
