Апрель 24-те Тываның кадет корпузунуң кижизиттирикчилеринге ТР-ниң Чазааның даргазының оралакчызы Орлан Сарыглар Кызылдың төөгүлүг тураскаалдарынга экскурсияны эрттирген.
Кызыл кош болгаш Тыва эки турачыларга тураскаал, Ленин кудумчузунда төөгүлүг оран-савалар, Тиилелге шөлү – ук объектилерниң дугайында кадеттер хөйнү билип алган. Таарымчалыг агаар-бойдустуң ачызында элээди оолдарга далаш чокка тураскаал бүрүзүнүң дугайында кайгамчык төөгүлүг барымдааларны Орлан Денек-оолович тайылбырлап берген.
Кызыл кош
Өөредиглиг хемчег “Кызыл кош” тураскаалындан анаа эвес эгелээн. Ук объект тыва чоннуң дузааргак болгаш биче сеткилиниң демдээ. Ада-чурттуң Улуг дайынының бир дугаар хамчыктыг хонуундан тура, Совет Эвилелинге Азия төвүнде турар бичии республика бир дугаар ачы-дузаны чедирген. 1941 чылдың июньдан 1944 чылдың октябрьга чедир ТАР беш эшелон ачы-дузаны, 50 муң дайынчы аътты, 650 муң баш шээр малды фронтуже чоруткан. Совет шеригге 52 муң хаакты, 12 муң алгы-кештен кылган негей тоннарны, 19 муң хол-хаптарын, 16 муң кидис идиктерни, 70 тонна дүктү, 400 тонна эътти, ары чигирин, балык аймаан, эм оъттарны тонна-тонназы-биле чорудуп турган. Совет Чагырганың айтыышкыны-биле республиканың алдын курлавырын бүрүнү-биле фронтуже дамчыткан. Бөгүн база ук төөгү катаптаттынып турар деп Орлан Денек-оолович демдеглээн. Эриг баарлыг тыва чон гуманитарлыг чүъктү ТШО-же тонназы-биле чорудуп турар.
Төлевилелди скульптор Виталий Шанов удурткан. «Кызыл кош» – төгерик ийленчек гранит хана, аңаа хүлерден барельеф кожуп каан, ында тыва чоннуң аъш-чем болгаш оон-даа өске ачы-дузазын фронтуже чорудуп турар көргүзүглерин сиилбип кылган.
Тыва эки турачылар тураскаалы
Улаштыр Тыва эки турачыларның тураскаалынче шуужупканнар. Тыва Арат Республика чеже-даа аңгы күрүне турган болза, эрес-дидим оолдары болгаш кыстары, фашистер Совет Эвилелинче халдап келирге, фронтуже аъттаныпканнар. Төөгүже “кара өлүм” деп кирген 206 маадырның чаныш-сыныш чок чоруунуң дугайында база тайылбырлаан.
Аъттыг дайынчының ниити овур-хевирин илередип турар тураскаалдың узуну беш метр, бедии дөрт чартык метр. Хүлерден дайынчының согун дег ужуп үнген дүрзүзүнүң деңзизи үш тонна хире. Тураскаалды чоннуң чыгган акша-хөреңгизи-биле кылган. Автору Тываның алдарлыг артизи Александр Ойдуп.
Тыва эки турачыларга тураскаал Россия Федерациязының чоннарының культурлуг өнчүзүнүң (төөгү болгаш культура тураскаалдарының) даңзызынче кирген.
Тиилелге шөлү
Оон аңгыда, Тиилелге шөлүнүң төөгүзүнче онза кичээнгейни угландырган. Совет чоннуң 1941–1945 чылдарда Ада-чурттуң Улуг дайынынга төөгүлүг Тиилелгезиниң 20 чылынга тураскаадып, база чоннуң келир үеде аас-кежии дээш демиселиниң чырык сактыышкынын мөңгежидер сорулга-биле 1965 чылдың май 3-те үндүрген доктаал-биле Кызыл хоорайга обелиск тударын шиитпирлээн. Ында фашистерге удур тулчуушкунга өлген тыва дайынчыларның аттарын сиилбип каан.
Күрүне банкызының, Кызылдың электри станциязының, республиканың типографиязының, Кызыл хоорайның 1 дугаар школазының, Жданов аттыг колхозтуң, ажылчын коллективтери база ол ышкаш Улуг-Хаяның күрүне фермазының, Арыг-Бажы суурдан ажылчыннар бо обелискини тударынга херек акша-хөреңгини боттарының изиг күзели-биле чыгганнар.
1965 чылдың май 8-те обелиск тургузар черге онза ёзулалды – бир дугаар плитаны салгаш, ажылчыннар митингизин эрттирген. Тывадан дайынчыларга тураскаалдың эскизин чуруур мөөрей база болуп эрткен. Ол болуушкуннар соонда, он чыл болгаш, Тиилелге хүнүнде Тиилелге шөлүнүң байырлыг ажыдыышкыны болган.
Оон аңгыда, ук объектиде танкылар, самолеттар дээш Ада-чурттуң Улуг дайынының техниказының дугайында шупту онза барымдааларны төөгүп берген.
Чижээ, Ада-чурттуң Улуг дайынынга 1941–1945 чылдарда Тиилелгениң 50 чылынга тураскаадып база дайынчыларны мөңгежидип, Тыва Республиканың бирги Президентизи Ш. Ооржак Совет Эвилелиниң маадырлары — М.А. Бухтуевтиң, Т.Б. Кечил-оолдуң, Ч.Н. Хомушкунуң тураскаалдарын күрүнениң камгалал объектилериниң даңзызынче киирген.
“Мен бо объектилерни бичиимден тура билир мен, ындыг-даа болза төөгүзүн болгаш кымнарга тураскаатканын эки билбес турдум. Ам хөй-ле чүүлдерни шиңгээдип алдым. Бистиң чонувусту магадап ханмайн тур мен, ол хире демниг, дидим, эрес-кежээ турган. Кижи чоргаарланмастың аргазы чок” – деп, Тываның кадет корпузунуң алдыгы клазының өөреникчизи Найдан Сат үзел-бодалы-биле үлешкен.
“Кадеттеривиске Тиилелгениң дугайында төөгүлүг алыс шынны кадагалап арттырары кайы хире чугулазын, эвээш санныг эки турачыларывыстың Тиилелгеже киирген үлүг-хуузун тайылбырлап бердивис. Билир болгай бис, бо үеде информастыг дайын чоруп турар, төөгүвүсче бистиң чуртка удур күрүнелер интернет четкизин таварыштыр меге барымдаалар киирип турар. Ынчангаш мындыг патриотчу кижизидилгелиг хемчеглер чугула херек деп санаар-дыр мен” – деп, Тываның Чазааның Даргазының оралакчызы Орлан Сарыглар саналды киирген.
Патриотчу хемчегни “Билиг” деп Бүгү-российжи ниитилелдиң Тывада салбыры организастаан.
Олча ОНДАР.
Авторнуң тырттырган чуруктары .
«Шын» №16 2025 чылдың май 1
