РФ-тиң Президентизи В.В. Путин 2023 чылды Россияда башкының болгаш дагдыныкчының чылы кылдыр чарлаан. Чыл дургузунда башкыларга тураскааткан федералдыг болгаш республика чергелиг хемчеглер хөйү-биле болуп эрткен. Кижи бүрүзү ынак башкыларын кезээде сактып чоруур. Чаа ажылдай берген аныяк башкыларга дуржулгалыг дагдыныкчының деткимчези эң-не үнелиг.
Бо үндүрүлгеде башкыларның башкызы, тыва дылды болгаш төрээн чогаалды эге класстарга канчаар өөредириниң методиказын тургускан авторнуң ажыл-ижин таныштыраал.
Бичиимде тыва дыл болгаш чогаалга сонуургалымны Наталья Ондар башкым оттурган. Тыва дылдың өөредилге номнарының даштында «Ондар Э.Д» деп каан авторун дыка сактыр мен.
Кызыл хоорайга чурттай бергеш, кожам кырган-авай-биле аажок хөөрежир апардым. Хөй-хөй өөредилге номнарының автору ол деп кайыын билген боор. Өскен-төрээн чери Чөөн-Хемчик кожуун, Бажың-Алаак, Баян-Тала ынаар. Баян-Тала биле Кызыл-Тайга чүгле хем кежир дээрден башка кожа суурлар болгай. Ынчангаш ийикпе, бот-боттарывысты билчиривис-даа аажок болган.
Бир катап чугаа аразында өөредилге номнары тургузуп чораанын чугаалай кааптарга, «Тыва дыл номнарының даштында «Э.Д. Ондар» деп автор силер силер бе?» деп сонуургап айтырдым. Ынчан Эртине Деспижековнаны эки билип, танып алганым ол.
Эртине Деспижековна 1936 чылда Чөөн-Хемчик кожууннуң Бажың-Алаак суурнуң чоогунда Алдыы-Доскаар деп черге 13 кады төрээннериниң хеймери болуп төрүттүнген. Ол «чаг иштинде бүүрек дег», эрге-чассыг өскен.
Ол Кызылдың башкы училищезин кызыл диплом-биле дооскаш, 1957 чылда Тес-Хем кожууннуң Берт-Даг школазынга башкы ажылының баштайгы базымын эгелээн. 1960 чылда төрээн кожуунунче эглип келгеш, Бажың-Алаак, Хорум-Даг, Хайыракан школаларынга мурнакчы башкыларның одуруунга ажылдап чораан.
Эртине Деспижековна Ондар өөредилге системазынга чедиишкинниг, үре-түңнелдиг ажылдаан ачы-хавыяазы дээш, дээди категорияның башкызы, ТР-ниң улустуң башкызы, ТР-ниң өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы, Россияның өөредилгезиниң тергиини, «Шылгараңгай күш-ажылы дээш» деп медальдың, күш-ажылдың хоочуну медальдың дээш дыка хөй шаңналдарның эдилекчизи.
– Эртине Деспижековна, өөредилге номнары тургузар ажылды кажан сонуургай берген силер?
– Бажың-Алаак школазынга өөредип турган 1-ги классчыларым Хомушку Сайыт-оолович Алдын-оолдуң шинчилел ажылы кылып тургаш, хыналдага ап турган клазы болган. Ол башкының даалгазын езугаар үжүктерни дүрген кожуп, номчуп өөредиринге шенелдени 1 чыл иштинде чоруттум. Башкының бергени чурттуң мурнакчы болгаш эртемден-методистериниң эртем-шинчилел ажылдарын чырыткан литератураны номчуп, башкы ажылымга ажыглааш, дыка хөй методиктиг айтырыгларны шын шилип, ажыктыг айтырыгларны хөйү-биле шиңгээттим. Ооң соонда Республиканың башкылар билии бедидер институдунга тыва эге класстарның кабинет эргелекчизи болуп ажылдай бердим. Ынчан чогаадыкчы ажылды эртем-биле холбап ажылдап эгеледим. Чүге дээрге тыва дыл талазы-биле башкыларга методиктиг литература баштайгы үелерде барык чок турган деп болур чүве. Эге класстар башкыларының ажылынга деткимче кылдыр программаларны, методиктиг сүмелерни, удуртулгаларны, словарьларны, таблицаларны тургузуп, эртем ажылынче киргеш, ояар оон адырлып шыдадым.
– Өөредилге номнары тургузарынга улуг дуржулга, арга-мергежил херек-ле ыйнаан. Дыка хөй школаларга ажылдаан болгай силер…
– Ийе, Тес-Хемниң соонда Чөөн-Хемчиктиң Бажың-Алаак, Таңдының Кызыл-Арыг школаларынга эге класстар башкылап, оон өөредилге эргелекчилээш, Тожуга школа директорунга чедир ажылдаан мен. 1978–1982 чылдарда Кызылдың 2 дугаар школазынга база Республиканың уран чүүл школазының эге класстарынга ажылдааш, аттестацияны кончуг эки үнелел-биле эрткеш, «Дээди категорияның башкызы» деп атты алдым.
1986 чылда РББИ-ге национал-регионал компонентилер харыылаар килдис эргелекчизинге томуйлаткаш, дуржулга кирип, шаңнадып-мактадып турдум. Республиканың өөредилгезиниң база бир шыырак методизи болу бердим.
Национал школа хөгжүдер институт ажыттынганда, өөредилге номнары белеткээр килдис эргелекчизинге болгаш редакторунга томуйлаткаш, авторлар-биле сырый ажылдап эгеледим.
Эге класстарга тыва дыл программазын өөредиринге хамаарыштыр кылыр ажылдар төнчү чок-тур ийин. Чаңгыс аай системажыдып алган ажылымны каап шыдаваан мен. Бир ном үнүп кээрге, ала-чайгаар дараазында чаа номнуң дугайында бодап эгелээр мен. Депиже бижий бербес, номчуттунуп, бижиттинип белеткенип алгаш, кылып кириптер мен.
– Башкылаашкын ажылы, эртем шинчилекчизи болбушаан, солун-сеткүүлдерге база бижиир турганыңарны билдим.
– Эртем ажылы кылырга-ла, солун-сеткүүлге ыяап-ла бижиир апаар боор чүве. Бир кезек үеде «Шын» солунга «Аныяк башкының индири» деп рубрикага ада-иелерге кижизидилгеге хамаарышкан болгаш аныяк башкыларга башкылаашкынның дуржулгаларының дугайында методиктиг сүмелерни бижип турдум.
– Школа директору болуру амыр эвес ажыл боор аа, Эртине Деспижековна?
– Ынчан кымның, каяа ажылдаарын үстүнден томуйлаар турган. 1982 чылда Тожунуң Доора-Хем ортумак школазының директорунга томуйлаан. Тываның база бир каас-чараш оранынга дөрт чыл дургузунда директорладым. Ажылдап турган үемде школаның бүгү дериг-херекселин бүрүнү-биле чаартып, четчелээш, орус болгаш даштыкы дылдар кабинеттерин ажыттырган мен. Школаның орбак-самдар самбыраларын, интернаттың орун-дөжээн, доозазын солуп, чаартып турган бис. Ийи чыл ажылдап чорумда, Доора-Хем школазы республикага мурнакчы школаларның одуруунга кирип, арга-дуржулга солчурунуң төвү апарган чүве.
– Эрткен орууңарже чоргаарал-биле көрүп чор боор силер аа, башкы?
– 1957 чылдан 2007 чылга чедир, 50 чыл дургузунда ажылдаан-дыр мен. 69 харлап тургаш, мындыг одуруглар чогаатым:
69 арт чүткүп аштым,
69 хем эштип кештим.
Амыдырал-чуртталгамның
Аак-кээгин көрүп эрттим.
Ажыл-ишти аныяамдан
Аарзынмайн, тудуп келдим.
Дөртен тос чыл дургузунда
Төккен дерим халас барбаан.
Өөреникчи ажы-төлге
Өөредилге ному бижиир.
Амыр эвес нарын үүле
«Аарыым» болгаш «хоббим» болган.
Кызаг чай чок бачым үүлем –
Кылган ижим түңнели бо:
Башкыларга, уругларга
Номнар болуп хуула берген.
– Бо чаптанчыг одуругларда «хоббим» деп сөс дыңналды, хостуг үеңерде чүнү кылырынга ынак силер, башкы?
– Авам Долчуң Ондар дендии шевер, ынчангаш кожа аалдар ону бо-ла чалап алыр – янзы-бүрү чагыг кылыр турган. Дүк дыдар, чүң ээрер, аргыыр, даараар – кылбазы чок кижи чүве. Ынчангаш мени база бодунуң кылып билир чүүлдеринге доозазынга өөредип каан. Алгы тон даараанда, авам меңээ иштии хойнун даарадыр. Муңгаштаарда, чеңин даарадып каар. Чоорту дааранып өөрени берген мен. Ол ояар даараныр ажылды база черле холдан салбаан мен. Хостуг үемде даараныр, база бир «хоббим» болуп арткан.
ТҮҢНЕЛ СӨС:
Эртине Деспижековна чартык чүс чылдарның дургузунда республиканың өөредилге шугумунга ажылдааш, тыва дылдың сайзыралынга үлүг-хуузун киириштирип, харын-даа мырыңай, тыва дылдың методиказын өөредириниң таваан салышкан кижилерниң бирээзи-дир. Хоочун башкы «Алдын курлавырның эртинези» деп атка төлептиг. Ол бүгү чуртталгазын башкылаашкын болгаш эртем ажылынга өргээн. Хүндүлүг дыштанылгага олурза-даа, аныяк башкылар-биле харылзааны тудуп, оларның чогаадыкчы ажылдарынга үнелелди берип, методиктиг дузаны чедирерин уламчылавышаан. Дыка хөй аныяк башкылар Эртине Деспижековнаның турум аалчылары.
Айдың ОНДАР чугаалашкан.
«Шын» №89 2023 чылдың ноябрь 22
