| БЕРТ-ДАГ СУМУЗУНУҢ 100 ЧЫЛ ОЮНГА |
Бо-ла болгай Берт-Даг – мээң төрүттүнгеш, ойнап өскен суурум. Ооң хүн бадар чүгүнде шалык, чооду чуртунуң даглары чатты берген, дүдүскектелип көгереңнеп көстүп чыдар. Соңгу чүгүнде Таңды сынының даглары, ону шуурган-хаттан камгалаан дег шөйлүп чоруткан. Мурнуу чүгүнде Сайгын даа, ооң баарында узун Тес-Хем чоргаар агып бадып чыдар. Тестиң артыы талазында Хаан-Көгей сыны, Агар ховузу чиргилчиннелип көстүп чыдар. Хүн үнер чүгүнде Калдак-Хамар арты, Хайыракан даа чоргаар харап турар. Бойдустуң мындыг ыдыктыг черлеринге бүргеткен, төөгүзү тускай байлак, Тывамның бир хензиг булуңу суурум-на болгай. Суурумнуң баарында черлер меңээ Ыдыктыг, меңээ эргим, каяа-даа чоруурумга мээң сагыш-бодалымга кирип кээр:
Авыралдыг Берт-Даам,
Алдын баштыг Ак-Бедиим,
Аржаан суглуг Теректиим,
Ажый-буурул Ак-Хаям, өршээ!
Берт-Даг суурум авыралы ында чурттаан төрел-аймак хөй чонунда, Ак-ла Бедиим алдын бажы үнген хүннүң алдын херел чырыын эң-не баштай уткуп алырында, Теректиг-Хемим аржаан суглуу, ооң кыңгырткайндыр агып баткан кылаң суунга кижи чунарга, сагыш-сеткилди оттуруп, хөрек-чүректи сергедип кээри, Ак-Хаям ажый-буурулу ооң маңган аккыр хаяаларының бурун төөгүнүң чажыттарын шыгжап чорууру.
Ак-Бедиктиң алдын бажынга чалбарып, Теректиг-Хемниң агым суунуң аялгазынга өпейледип, кедээзинде Ак-Хаяга омакшып, Берт-Даг суурум үениң агымы-биле сайзырап, хөгжүп турар. Тываның дыл, литература болгаш төөгүнүң эртем-шинчилел институдунуң белеткээни, 1964 чылда Москвада Эртем аттыг ном үндүрер чериниң парлап үндүргени “Тываның төөгүзү” деп номнуң 1-ги томунуң бирги үндүрүлгезинде Берт-Даг суурумнуң дугайында 363-кү арында. Ол дээрге суурнуң хөй ажы-төлдүг Сундуй Самданович биле Клавдия Чалчыковна Артык-оолдарның өг-бүлези-дир. Оларның уругларының бирээзи Тывада билдингир күрүне ажылдакчызы, хөй-ниитижи Алексей Сундуевич Артык-оол. Ол амгы үеде Кызыл хоорайның мэриязының Кадык камгалал болгаш социал хөгжүлде эргелелиниң начальниги, Кызыл хоорайның Адалар чөвүлелиниң даргазы. Тес-Хем районнуң Ленин аттыг колхозунда уруглар сады деп бижээн сөзүглелдиг тускай чуруктар бары төөгүнүң херечизи. Суурнуң эң бир дугаар уруглар садын Сундуй Шыырапович Шыырапка удурткан баштайгы тудугжулар туткан. Ол садикке бичии тургаш, авамны эдерип чеде бергеш киргенимни, аңаа бир-ле дугаар кисель деп суксунну ишкенимни утпас-тыр мен. Садик бажыңы ажык верандалыг, ийи талазында кыры дуглаглыг. Бичии уругларны аңаа ойнадып агаарладыр. Берт-Даг суурнуң тудугжуларының боттарының чогааткан бо төлевилели-биле туткан бажыңы ынчаар Тываның төөгүзүнге бижиттинип кирген. Ол дээрге-ле ынчангы Берт-Даг суурнуң тудугжуларының тывызык чоруунуң, ус-шевериниң, кызымаккай ажыл-ижиниң, тура-соруктуунуң көскү херечизи-дир.
Берт-Даг суурга аныяктар Арина Кимовна биле Көк-оол Кара-оолдарның өг-бүлезинге үш ийистер Белек, Сорук, Күзел чаяаттынып бодарааны – суурумнуң кежии, ыдыктыг буяны!
Чырык өртемчейге чаяаттынып төрүттүнгеш, хензиг чажымдан улуг оолак болгужемге чедир Теректиг-Хемге эштип, ойнап, Ак-Бедик дагның эдээнге өшкү-хой дозуп маңнап, Ак-Хаяның бараанын көрүп магадап, Берт-Даг суурнуң кудумчуларынга үе-черге өөрүм-биле ойнап өстүм. Ынчангаш-ла боор, школаны дооскаш, Москва хоорайга өөренип тургаш, чогаал ажылынче эге кокпаны изээн эң-не баштайгы шүлүктерим аттары “Теректиг-Хем”, “Берт-Даг суурум”. Ук шүлүктер “Тываның аныяктары” солунга 1976 чылда парлаттынган.
Бо шүлүүмге Тываның композиторлары Владимир Монгуш биле Александр Ооржак олар ноталарны бижип, ыры кылдыр хуулдуруп каан.
Теректиг-Хем
Сөзү Александр ШОЮННУУ
Аялгазы Александр ООРЖАКТЫЫ
Берге оруун ажып эрткеш,
Берт-Даг суурга ооргаланып,
Узун Теске чедер дээштиң,
Уйгу-дыш чок ырын ырлаан
Каас-чараш чурумалдыг
Кайгамчыктыг Теректиг-Хем.
Эриин дургаар тутчуп маңнаан,
Эштип, шымнып ойнап хөглээн.
Аян туткан сыгыт-хөөмей
Арга ишти чаңгыланган.
Аныяктар турлаа болуп,
Агып баткан Теректиг-Хем
Часкы, күскү үелерде
Шалың-хыраа чайынналып,
Чеди чүзүн челээш ышкаш
Черниң кырын хуулдурган.
Оъду-шыгы хөлбелчиңнээн
Онза-чараш Теректиг-Хем.
Чайын-кыжын үзүктелбес
Шапкын ажыл диңмиттелген.
Чымыш-иштиг малчыннарның
Чыглып келир ынак одаа,
Ажылчы чон чурту болган
Ажык-делгем Теректиг-Хем.
Москва, 1975 чыл.
Берт-Даг суурум
Теректиг-Хем унун дургаар
Дески шапкын хөгжүп турар
«Тес-Хем» совхоз төвү болган
Демниг, ишчи Берт-Даг суурум.
Узун Тес-Хем мурнуу чүкте
Угулзалай ырлап баткан.
Човаг билбес арат чоннуң
Чоргааралы, өскен хемим.
Шуурган-хаттан камгалаан дег,
Хаяпчалай соңгу чүкте
Кадыр даглар чатты берген
Чурумалдыг Берт-Даг суурум.
Хөгжүм-ыры чаңгыланган
Хөгжүлделиг Берт-Даг суурну
Баарында Ак-ла-Бедик
Магадаанзыг харап турар.
Москва, 1975 чыл.
Александр ШОЮН,
Россия Федерациязының алдарлыг журнализи, Россияның Журналистер, Чогаалчылар база Театр ажылдакчыларының эвилелдериниң кежигүнү, Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы, Тес-Хем кожууннуң Хүндүлүг хамаатызы.
Чуруктарны “Тываның төөгүзү” деп номдан болгаш интернет четкизинден алган.
“Шын” №35 2005 чылдың сентябрь 11
