Херээжен кижи одаан долгандыр бодап орда, а эр кижи аал-аймаан хайгаараар деп билиишкин анаа-ла тыптып келбээн. Кайы-даа шагда аалдың херээжен ээзи ажы-төлүн, мал-маганын карактап, аалынга артар, а эр кижи үргүлчү-ле эзер кырында, бир болза аңнап, балыктап, бир болза дайылдажып чоруур. Эр кижиниң үүлези-ле ол – чемгерикчи, камгалакчы болуру.
Төрээн чуртун камгалап чорааш, амы-тынындан чарылган дайынчыларывысты утпайн, сактып, хүндүткелдиң мөгейиин илередип чоруур бис. Аравыста аңгы-аңгы дайыннарның маадырлары хөй. Оларның чамдыызы аравыста чок. Төрээн чурту дээш, төрел чону дээш, хары черге бажын салган дайынчыларывысты маадырлар деп адаарывыс-даа чөп. Шак ындыг маадырлар бир-ле иениң төлү, бир-ле чаштың адазы, бир-ле херээжен кижиниң ынак эжи, бир-ле кижиниң дуңмазы, акызы болур.
Бөгүнгү үндүрүлгевисте тускай шериг операциязынга чаңгыс оглун чидирген ие Зоя Мөңгеевна Чалзыптың оглунуң дугайында сактыышкыннарын киирдивис.
Шуптузунга четтигип чораан…
Оглум Байслан Валерьевич Оюн 1994 чылда төрүттүнген. Ол бичиизинден-не кончуг орлан, 9 айлыында-ла кылаштай берген. 1 хар четпейн чорааш-ла, чугаазы үнүп келген. Чугаазы артында-ла дорт болгаш чарт болган. Назыны кыска болгаш ындыг турган ирги бе, бичиизинден-не школага өөрени бергеш, шупту чүвени четтигип чораан. Каратэ секциязынче-даа, танцы бөлгүмүнче-даа барып турду. Шупту талазы-биле дески кижи. Оглум Кызылдың 9 дугаар школазынга 9 класска чедир өөренгеш, улаштыр 1 дугаар школаның ОБЯ клазынга өөренгеш, чедиишкинниг дооскан. 11 класска өөренип тургаш, бир садыгга дворниктеп ажылдап-даа турду. Дыка-ла кызымак кижи болгай.
Школа соонда Кызылдың көдээ ажыл-агый техникумунуң техник, механик салбырынче кирип алгаш, аңаа өөренип тургаш-ла, чергелештир ДОСААФ-ка автошколага улуг машина мунуп өөренип алган. 2016 чылда шериг албан-хүлээлгезин Санкт-Петербург хоорайга эрттиргеш келгеш, техникумда өөредилгезин уламчылавышаан, Тываның күрүне университединиң арга-арыг ажылының салбырынче кирип алган. Ортумак эртемниң дипломун алган соонда, 2021 чылда дээди эртемниң дипломун база алды.
Ийи өөредилге черинге өөренмишаан, ажылдавышаан, четтигип-ле чораан кижи. Ам кээп, чоп кончуг далажып чораан оол боор деп бодаар мен. Дээди болгаш ортумак эртемниң дипломун холга алган соонда, 55-ки мото-адыгжы (даг) бригадага ажылдаар дээш баарга, хүлээп албаска, РФ-тиң арга-арыг ажыл-агый комитединиң Тыва Республикада салбырынга ажылдай берген.
Патриотчу чораан
Оглум бичиизинден-не патриотчу, хөй-ниитижи чораан. Ынчан интернет четкизи деп чүве бар эвес. «Николай Расторгуевтиң кассетазын садып берем, авай» – дээрге, садыг-саарылга төптеринден ол кассетаны дилеп, изиргенип халып чораанымны сактып кээр мен. Ынчан ырылар-даа дыңнаар чайым чок, ажылдап-ла чораан мен. Ам кээп хостуг үем барда, оглумнуң дыңнап чораан ырыларын дыңнаарымга, аажок-ла патриотчу ырылар боор чорду. Ынчангаш оглумну чаптап, ооң сагыш-сеткилин билип олурар мен. Бичиизинден-не патриотчу кижи чораан-дыр.
Оглум Байслан эрестии аттыг кижи. Адазының улузу шупту карак-шили кедер улус. Ол ачазын дөзээн, карааның көөрү багай болган. Шериг баар дээш, албан-биле Новосибирск хоорайга баргаш, караан кестирип, эмнедип алгаш келген. Шериг барыксааны ол хире күштүг болганы ол-дур.
Студентилеп тургаш каңнакчы-даа мергежилди чедип алган. Янзы-бүрү мөөрейлерге киржип-ле турар кижи.
Чөпшээрежир ужурга таварыштым
Байслан ынчан өөнүң ишти-биле кады аңгы чурттай берген. Кыстыг болганнар. Бир хүн кенним Катя долгааш, "Байслан ТШО чоруур дээш, керээ чарып алды" дээн. Оглумну чорба деп, ээрежип чадап каан мен. 28 харлыг улуг эр апарган кижи мени каяа дыңнаар боор, чорупту. Чөпшээрежир ужурга таварыштым. 2023 чылдың октябрьда үдептивис. Үр-даа болбаанда, бир эжи долгап келгеш, «Байслан 200-тей берген» — дээрге, утказын билбээн мен.
2023 чылдың ноябрь 17-ниң хүнү-дүр. Ол оолдуң долгаан дугаарын шыгжап алган мен. Ам ол дугаар база харыылавас апарган. Кады чораан эштери база доозазы чок болган деп сураан дыңнадым.
Оглумнуң мөчүзүн декабрь 19-та Тывага эккээрге, орнукшудуп каан бис. Оглумнуң өлген мөчүзүн сөөртүп эккеп берген эштеринге четтиргеним илередип чоруур мен.
Кенним Екатерина-биле үнчүп-киржип, эдержип чоруур бис. Ол кончуг эки кижи. 3 харлыг уйнуум уруглар сады барып турар.
Күрүне деткимчези
Эрткен чылын «Серебрянка» санаторийге чеди хонук дыштандым. Чер алыр дугайында билдириишкин кииреринге дузалажып турар координаторлар бар чорду. Хүндүлүг дыштанылгаже үнгеш, пенсиямның кырынга немей оглун дайын шөлүнге чидирген ава дээш төлевир ап турар мен.
Бир чугаалаксаар чүүлүм бар. Мээң оглум ышкаш бисти камгалап чорааш, амы-тынындан чарылган оолдарывыс дыка хөй. Ам-даа дайынчы хөделиишкиннер девискээринде тулчуп турар чаңгыс чер чурттугларывыс бар. Ол дээрге эр хүлээлгезин күүседип чоруур дайынчылар-дыр. Интернет четкизинде аңгы-аңгы бөлүктерге янзы-бүрү, үен-даян чүүлдер бижип турар улустуң соксаарын дилээр-дир мен. Дайынчыларывысты чүгле акша-төгерик дээш чоруп турар деп санап турар улусту кайгаар-дыр мен.
Бистиң оолдарывыс чонун камгалавас болза, кым бисти камгалаар, карактаарыл? Оглум мени дээш, угбазы дээш, уруу дээш, ынак эжи дээш, кырган-авазы дээш, чону дээш, оларны камгалап чорааш, амы-тынындан чарылган деп чоргаарланып чоруур мен. Оглумнуң чаңгысклассчы эш-өөрүн магадаар мен. Оларның аразында арага-дарылап чоруур кижи-даа чок. Оглумнуң эдержип, үнчүп-киржип чораан эш-өөрү безин кижизиг, чараш, шупту эртем-билиглиг оолдар-дыр.
Мен ышкаш оглун чидирген аваларның сеткилин билип тур мен. Оглумнуң чаптанчыг чараш чырык овур-хевирин чүрээмде шыгжап чор мен.
Айдың ОНДАР.
Чуруктарны маадырның архивинден алган.
№Шын" №56 2025 чылдың февраль 20
