| КОНФЕРЕНЦИЯ |
Эрткен неделяда бистиң республикавыска регионнар аразының «Сибирь дугуржулгазы» каттыжыышкынының чанында Сибирьниң болгаш Ыраккы Чөөн чүк чоннарының төрээн дылдарының талазы-биле ажылчын бөлүктүң кежигүннери аалдап кээп чораан.
Ол ажылчын бөлүк 2021 чылда тургустунган. Ынаар Алтай, Бурят, Тыва, Хакас, Саха (Якутия) республикаларның, Алтай, Красноярск, Хабаровск крайларның, Иркутск, Омск, Томск, Сахалин областарының өөредилге болгаш эртем төлээлери, эксперттер, Москва, Новосибирск хоорайларның эртем төптериниң төлээлери кирип турар. Ажылчын бөлүктүң даргазынга Саха (Якутия) республиканың Эртемнер академиязының Төрээн дылдарны өөренир, кадагалаар болгаш сайзырадыр төвүнүң удуртукчузу, педагогика эртемнериниң доктору, Феодосия Габышева соңгуттурган. Дөрт чыл дургузунда Ажылчын бөлүк Россияның Сибирь болгаш Ыраккы Чөөн чүк девискээрлеринде төрээн дылдарның сайзыралы дээш дыка хөй ажылды кылып турар. Дылдың эдилекчилериниң төрээн черлеринче ажылчын сургакчылаашкыннарны кылып, күрүне чергелиг хуралдарны, эртем-практиктиг конференцияларны эрттирип, тус черде төрээн дылдың байдалын өөренип көөрү-биле өөредилге, культура, эртем албан черлеринче үнүүшкүннерни кылып турар. Тывага кээриниң мурнунда олар чыл санында Хакасияга, Якутияга, Алтай республикага, Бурятияга чедип, хемчеглерни эрттирген. Бо удаада ээлчег ёзугаар Тывага келгеш, 4 хүн дургузунда янзы-бүрү хемчеглерге киришкен.
Ажылчын бөлүк төрээн тыва дылын дылдың эдилекчилери кайы хире ажыглап турарын, канчаар өөренип турарын билип алыры-биле Кызылдың 27 дугаар «Угулза» уруглар садынга, Кызылдың А.Б. Чыргал-оол аттыг уран чүүл колледжинге аалдап четкен. Кол ажыл-агыйындан хостуг шакта Тываның тураскаалдыг болгаш чараш черлерин көөр аас-кежиктиг болганнар. «Азия төвү» скульптурлуг комплекске, этнокультурлуг «Хаан-Дыт» комплекизинге агаарлап, Алдан-Маадыр аттыг Национал чурт-шинчилел музейинде «Хааннар шынаазының эртинелерин», «Шедруб Туптен Линг» хүрээзин улуг сонуургал-биле көргеннер. Тываның уран чүүлүнүң мастерлери аалчыларга солун концертин бараалгаткан. Республиканың Башкы хүнүнге тураскааткан байырлыг хемчегге база киришкеннер. Тывага келген делегация тыва чоннуң эвилең-ээлдээн, салым-чаяанныын, тыва черниң бойдузунуң каас-чаражын, төөгүзүнүң байлаан магадап ханмаан. Аалчыларның эң-не онзалап демдеглээни чүл дээрге, тыва чон төрээн дылын чидирбээн, камгалап арттырып алыр, улаштыр сайзырадыр дээш, Чазак деңнелинде дыка хөй ажылды кылып турары, өзүп олурар чаш салгалдың болгаш аныяк-өскенниң боттарының төрээн дылынга чугаалажып билири, тыва дылын хүн бүрүде амыдыралга ажыглап турары. Бо бүгүнү чоргаарал-биле үнелеп көрген.
ТР-ниң Чазаанга Ажылчын бөлүктүң хуралы болуп эрткен. Хүн чурумунга чугула айтырыг – чоннуң өнчүзү болур төрээн дылдарның сайзыралын сайгарып чугаалашкан. Аңаа Чазак Даргазының оралакчызының хүлээлгезин күүседип турар Алексей Сазан-оол, ТР-ниң Дээди Хуралының Даргазы Каң-оол Даваа, өөредилге сайыдының хүлээлгезин күүседип турар Орлан Соян республикада 2030 чылга чедир «Тыва дылды сайзырадырының эчис сорулгалары» деп күрүне программазының канчаар боттанып турарын аалчыларга таныштырган. Регионнар аразының «Сибирь дугуржулгазы» каттыжыышкынының күүсекчи комитединиң даргазы Геннадий Гусельников Россияның күрүне дылы болур орус дыл-биле чергелештир регионнарның төрээн дылдарын сайзырадыр талазы-биле кылдынып турар эки ажылдарны сайгарып турарын демдеглээн. Кедизинде Россияның бүгү субъектилериниң чурттакчы чону орус дыл-биле деңге боттарының төрээн дылын хандыр билир, амыдыралга ооң ажыглалы улам делгемчиир, төрээн дылдар сайзыраар кылдыр ажылдап турарын ол айыткан. Сибирьниң болгаш Ыраккы Чөөн чүктүң төрээн дыл деп өнчүзүн кадагалап арттырары – күрүнениң сорулгазы. Ынчангаш төрээн дыл бүрүзүнүң үнезин ханы билип алыры болгаш кады күжениишкинниг ажылдаары кижи бүрүзүнүң ниити харыысалгазы деп хурал шиитпирлээн.
Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң 80 чыл оюнга тураскааткан делегей чергелиг «Тывада гуманитарлыг эртемнерниң эрткен, амгы болгаш келир үези» деп 150 киржикчилиг эртем-практиктиг конференциязынга ТГШИ Россияның Эртемнер Академиязының Сибирьде салбырының филология институду, Моол ёзу-чаңчылдар академиязы, Моолдуң ойрат-моол шинчилелдер институду, Хакасияның дыл, литература болгаш төөгү институду, Моолдуң «Чиңгис-Хаан» күрүне музейи болгаш Тываның Алдан-Маадыр аттыг национал музейи-биле кады ажылдажылганың дугуржулгаларын чарган. Ол дээрге-ле шинчилелдер кылырынга, арга-дуржулга солчурунга, делегей чергелиг культурлуг болгаш гуманитарлыг төлевилелдер боттандырарынга чаа оруктуң ажыттынганы ол деп кайы-даа тала санап турар.
Ийи хүн үргүлчүлеп келген хөй киржикчилиг хемчеглерниң бирээзи «Сибирьниң болгаш Ыраккы Чөөн чүк чоннарының төрээн дылдарының башкылаашкыны» деп регионнар аразының эртем-практиктиг конференциязын аалдап келген Ажылчын бөлүк-биле кады ТР-ниң Өөредилге яамызы, Национал школа хөгжүдер институт болгаш Тываның күрүне университеди башкарып эрттирген. Аңаа Москвадан, Тывадан, Бурятиядан, Алтайдан, Хакасиядан, Якутиядан болгаш Моолдуң Улан-Батор хоорайдан эртемденнер, башкылар, эртем болгаш өөредилге талазы-биле ажылдакчылар киришкен.
«Сибирь дугуржулгазының» чанында тургустунган Сибирьниң болгаш Ыраккы Чөөн чүк чоннарының төрээн дылдары-биле ажылдаар Ажылчын бөлүктүң ажыл-чорудулгазы чаңчылчаан орус сүлде-сүзүк, мөзү-шынар, культурлуг болгаш төөгүлүг үнелиг чүүлдерге үндезилеттинген эп-найыралдыг, сайзыраңгай, патриотчу, социал харыысалгалыг кижини өстүрер дээш, төрээн дылдарны кадагалап, быжыглаарынче болгаш сайзырадырынче угланган. Ол бодунуң ажыл-чорудулгазын Россияның Өөредилге академиязының болгаш Россия Федерациязының өске-даа эртем төптериниң мурнакчы эксперттерин хаара тудуп тургаш, эртем ёзугаар чорудуп турар.
Ажылчын бөлүктүң эгелээшкини-биле Өөреникчилерниң төрээн дылга регионнар аразының эртем олимпиадазы төрээн дылдарның сайзыралынга чаа базым болган. Оон аңгыда Россия Федерациязында чаңгыс аай өөредилге шөлүнге болгаш өөредилге практиказынга даянып, Ажылчын бөлүктүң кежигүннери өөредилге адырында хоойлужудулгага дүүштүр «Төрээн дыл болгаш төрээн дылда литературлуг номчулга», «Төрээн дыл болгаш литература» деп эртем адырларынга неделяда 5 шак көрдүнген өөредилге программазын белеткээн. Ол 5 шактың кырындан кичээлден дашкаар хемчеглерге төрээн дылды өөрениринге 4-тен 8 шак чедир программаларны школаларның өөредилге планнарынче киирер кылдыр ажылдап каан. Бистиң республикавыста бөгүнгү байдал кандыгыл дээрзин ада-ие бүрүзү дүвүрел-биле сайгарып, айтырыгны көдүрүп турары чажыт эвес. Кызыл хоорай биле Каа-Хем кожуундан өске кожууннарда бо негелде сагыттынып турар. Бо дең эвес чүүл кайыын үнүп келгенил дээрге, алды эвес, 5 хүн өөренир чурумну шилип ап, ынаар шилчээнинден мындыг байдал тургустунуп келген. 1-ги классчыларда тыва дыл өөрениринге чүгле 1 шак көрдүнген, аңаа немей 1 кичээлден дашкаар шакты берген. 2–3, 5–7 класстарда 5–5 шактар четче, 4 биле 8–9 класстарда 4–4 шактар бар, а 10–11 класстарда 2–3 шактар көрдүнген. 1-ден 9 класска чедир кичээлден дашкаар 4 чедир шакты школалар салып турар. Өөредилге сайыдының хүлээлгезин күүседип турар Орлан Соян бо хүннүң байдалы-биле Тываның өөреникчилериниң 69 хуузу төрээн дылын аңгы эртем кылдыр өөренип турар, 17 ортумак профессионал өөредилге черлеринде 1800 ажыг студент база тыва дылды өөренип турар дээрзин хуралга илеткээн.
Россияның болгаш ооң регионнарының Чазааның деңнелинде күрүне ужур-уткалыг төрээн дылдарны кадагалап арттырары, сайзырадыры болгаш салгалдарга дамчыдары деп шыңгыы айтырыг кижи бүрүзүнүң сеткилин өйүп, дүвүредир ужурлуг. Дылдың эдилекчилери боттары төрээн дылынга арыг, чараш чугаалажыр, частырыг чок бижиир дээш кыспас болза, кандыг-даа ажылчын бөлүктер канчаар-даа кызып ажылдаарга, түңнел үнмейн барып болур. Тыва дыл дээрге тыва чоннуң эгээртинмес өнчүзү-дүр. Ооң арыг болуру, төрээн тыва дылынга кижи бүрүзүнүң бодалдарын шын илередип билири, чаш уруг-дарыывыстың «авай», «ачай» деп адаары бистиң бодувустан хамааржыр. Школада тыва дыл өөредир шактар чүге эвээжил деп чарбыттынары, бир талазында, шын болбайн канчаар, а өске талазында өг-бүлезинге ада-ие болгаш улуг улузу уруг-дарыы-биле албан төрээн дылынга чугаалажырын, бок сөстер ажыглавас кылдыр өг-бүлеге-ле өөредирин үе негеп келген эвес-тир бе? Тыва чоннуң национал чоргааралы, бот-минниишкини күштүг болур болза-ла, дылывыс кажан-даа өлбес ужурлуг. Төрээн дылывысты хумагалап, өзүп орар салгалывыска арыг хевээр дамчыдып бээри тыва кижи бүрүзүнүң хүлээлгези кылдыр бодап алыры артык эвес. Өске регионнардан Ажылчын бөлүк кежигүнү болуп келген эртемденнер, күрүне ажылдакчылары – хүндүлүг аалчыларывыс – бөгүнгү тыва дылдың байдалын эки-дир деп үнелээн. Аңаа өөрүвес аргажок, ынчалза-даа...
Надежда КУУЛАР.
Буян Ооржактың тырттырган чуруу.
«Шын» №39 2025 чылдың октябрь 9
