Интернет четкизинде тыва дыл дугайында сагыш човап турар кижилер саны көвүдеп турар. Бо чидиг айтырыгны шиитпирлээр сорулга-биле Тываның Чазаанда 2024–2033 чылдарда тыва дылды деткиириниң болгаш хөгжүдериниң күрүне стратегиязының документ-саавырын белеткеп эгелээн. Национал школа хөгжүдер институттуң удуртукчузу, дыл эртемнериниң кандидады Елена Куулар-биле тыва дылдың байдалының дугайында чугааны чоруттувус.
— Интернет четкизинде уруглар тыва дылын билбес деп хомудал бижиктерни хөйү-биле бижип турар. Аңаа хамаарыштыр бодалыңар-биле үлежип көрүңерем, Елена Мандан-ооловна.
— Чаш уруг авазының иштинге боттанып кээрге-ле, ава кижи ооң-биле бодалдары болгаш иштики чугаазы-биле бодунуң төрээн дылынга чугаалажып эгелээр. Кандыг-даа кижиниң төрээн дылы авазының аа сүдүнден кээр. Уруг аакталырга, ыглаарга, удувайн туруп бээр таварылгаларда, авазы өпей ыры-биле ону оожургадыр. Уругнуң чугаазы чаа-ла үнүп эгелээрге, чемненир, удуур, кылаштаар дугайында эге сөстерни авазы ону чассыда аарак, кады чугаалажып эгелээр. Ава кижи сөстерниң утказын уруу билбес-даа болза, аңаа ыяап-ла дамчыдар. Төрээн дыл өг-бүледен эгелээр. Ада-ие уруглары-биле төрээн дылынга доктаамал харылзажып турар болза, бурун шагдан салгалдан салгал дамчып келген төрээн тыва дылын салгалдарынга дамчыдып турары болур.
Амгы үеде чаш уруг бир хар ажып, чугаазы чаа-ла эгелеп турда, ада-иелер уруглар садынга аппарып каар. Ында янзы-бүрү омак-сөөктүг хамаатыларның ажы-төлү база барып турар болгай. Тыва-даа, орус-даа, өске-даа омак-сөөктүг чаштарны башкызы орус дылга өөредип эгелээр. Уруглар садтарынга чаштарның чугаазы орус дыл кырынга үнүп кээр.
Тыва дыл кичээлдери хүнде 5–10 минута дургузунда эртип турар.
Уруглар өске арткан үеде чүгле орус дылда чугаалажып турар. Бажыңынга ада-иелер уругларын аакталбазын, бажың ажылынга шаптык катпазын дээш, оларга телефоннар тутсуп азы телевизорда “Карусель” каналында мультфильмнерин кыпсып бээр.
Ада-иелер уругларының чажындан амыдыралын тыва дылдан эгелээр тургаш, орус дылче киирип турар ышкажыл. Ада-иелер ону эскербейн турар база чадавас. Олар боттары база телефоннарлыг, уруг-дарыгга база телефон тутсуп бээр. Үениң агымының аайы-биле чаш уруг орус дылче чайгаар шилчип турар.
Чаштар уруглар садтарын орус дыл кырынга дооскаш, бирги классче ада-иениң шилилгезиниң аайы-биле орус дылга эртемнер өөренир кылдыр кирер. Ада-ие уругларын школага орус азы тыва дылга эртемнер өөренир дугайында билдириишкинни бижип каар. Ону тускай үлегер ёзугаар орус азы тыва дыл кырынга өөредир дугайында чүгле адаан шыяр кылдыр белеткээн болур. Ажы-төлү уруглар садынга орус дылга өөренип турган, төрээн дылын билбес дээш “орус дылга” деп сөстүң адаан шыйып каар. Уруглар эге школага ынчаар-ла орус дылга эртемнерни өөренип кириптер.
Ажы-төлү 5-ки классче шилчип турда, уруглар садынга болгаш эге школага уруунуң орус дылга өөренип доосканын барымдаалааш, улаштыр ортумак школага база орус дылга эртемнерни өөренирин шилип турар. Уруг ынчаар-ла 9-ку классты база доозар. 10–11-ги класстарга кээрге, ала-чайгаар орус дылдыг класска доозуптарлар. 10–11 класстарга тыва дыл болгаш чогаал эртемнерин өөретпейн турар. Ынчалдыр-ла ажы-төлүн төрээн дылынга өөредир азы өөретпезин ада-иелер боттары шиитпирлеп кааптар.
Тыва дылды нарын, өөренири берге дыл деп бодалга алзып, уругларын ала-чайгаар оон ырадып, орус дылга өөредирин шиитпирлеп кааптар. Бо бүгү чүгле өг-бүледен эгелээр. Бичии уругда кандыг-даа буруу чок, бүгү чүүлдүң дөзү чүгле өг-бүледен эгелээр.
Дыка хөй ада-иелер тыва дыл башкылары кайнаар көрүп турар деп, хомудал киирип турар. Уруглар садтарында тыва дыл кичээли 10–15 минута, школаларда 40 минута дургузунда болуп турар. Оон арткан үеде уруглар чүгле орус дылда чугаалажып турар. Ынчап кээрге, кажан тыва дылын өөренирил? Республикада национал школа чок болгай. Бүгү школалар орус дылдыг школалар кылдыр санаттынып турар. Тыва дылды база чогаалды чүгле эртем кылдыр өөредип турар.
— Төрээн дылын билир кижи биле билбес кижиниң ылгалы чүдел?
— Амыдыралдан көрүп турарга, аныяктар 30 хар ажа бергеш, бодунуң төрээн дылын билбес болганынга хомудап турар. Бодунуң төрээн дылын билбес кижи, тыва культурадан хоорук, төрел-дөргүл деп чүүлдү билбес болур. Амыдыралда ак биле кара кады чоруур, кандыг-даа кижи езу-чаңчылдарын ала-чайгаар сагыыр ужурга таваржыр. Куда-дой, уруг дою, бо орандан чорупкан чоок кижилериниң орнукшудар доюнуң ёзулалдарының дөзүнче дөмей-ле катап эглир апаар. Кижи улгадып келирге, тыва дыл дөмей-ле херек апаар. Тыва класстарга дооскан, тыва ёзу-чаңчылдарын болгаш дылын билир кижилерни көөрге, эш-өөрү болгаш төрел-дөргүлү-биле эптиг-демниг, найыралдыг чурттап чоруур болур. Төрээн дылын шуут билбес кижиге эш-өөрү, төрелдери тыртылбас болур. Ону орус эш-өөрү өске нацияның кижизи дээш чоок хүлээвес. Тыва эштери орустаар, ёзу-чаңчылын, сагылга-дүрүм билбес дээш база чоок эдержиксевес. Ынчап кээрде, төрээн дылын билбес кижи амыдыралда кара чааскаан арткаш, ынчан тыва дылын болгаш ёзу-чаңчылдарын өөретпээнинге ада-иезин буруудадып эгелээр. Тыва дыл дөмей-ле херек.
/ Алиса ДОНГАК.
"Шын" №34 2023 чылдың май 13
