Шрифт
А А А
Фон
Ц Ц Ц Ц Ц
Изображения
Озвучка выделенного текста
Настройки
Обычная версия
Междубуквенный интервал
Одинарный Полуторный Двойной
Гарнитура
Без засечек С засечками
Встроенные элементы
(видео, карты и т.д.)
Вернуть настройки по умолчанию
Настройки Обычная версия
Шрифт
А А А
Фон
Ц Ц Ц Ц Ц
Изображения
Междубуквенный интервал
Одинарный Полуторный Двойной
Гарнитура
Без засечек С засечками
Встроенные элементы (видео, карты и т.д.)
Вернуть настройки по умолчанию

Төрээн дылының шинчилекчизи

3 февраля 2025
5

Республикада ады билдингир чогаалчы, башкы Меңги Ооржак январь сесте мугур 50 харлаан. Топтуг-томаанныг, бөдүүн, кижизиг башкының хөй талалыг, байлак, солун амыдыралының чүгле чаңгыс башкылал ажылынга үнелелди берип, чамдык түңнелдер кылырын оралдажыйн.

Меңги Нагаан-ооловичиниң башкы стажы 25 чыл. 1999–2000 өөредилге чылында Өөк суурнуң Василий Ян аттыг төөгүлүг школазынга ажылдааш, 2000 чылдың сентябрь 1-ден эгелеп Туранның ийи дугаар школазынга башкылап кирген. Ол үеде школа Республиканың педагогика билиглерин сайзырадыр институдунуң башкарылгазы-биле ийи улуг шенелде ажылын эгелээн турган: “5-ки классчыларны чаа байдалга чаңчыктырары”, “Оол, кыс уругларны аңгылап алгаш, өөредири”. Оолдар клазының удуртукчу башкызы кылдыр томуйлаткаш, харыысалгалыг, чогаадыкчы делегейже, чымыштыг ажыл-ишче шымнып кирген.

Шенелдениң методиктиг хандырылгазы кылдыр Иргит Бадраның “Арзылаң Күдерек” деп романынга даянып, оолдарны эр шинчилиг, идепкейлиг, тура-соруктуг, чүткүлдүг, харыысалгалыг мөзү-шынарга кижизидери-биле сураглыг мөгениң овур-хевирин алган. Романның сөзүглелин таныштырар сорулга-биле Республиканың педагогика билиглерин сайзырадыр институду 20 ном-биле хандырган. Ук романны өөреникчилер, башкылар, ада-иелер улуг сонуургал-биле номчуп танышкан. Романның эгелеринден диктантылар, эдертиглер сөзүглелдери чыгдынган.

Мөгениң чуртунче чурт-шинчилел экспедициязын кылып, Тес-Хемниң Чыргаланды суурунуң чону-биле солун ужуражылганы эрттирип, школазы-биле харылзааны туткан.

Аныяк башкының методиктиг шинчилекчи ажылының эгези ол болган. 2003 чылда республика деңнелинге “Чогаадыг бижиириниң аргалары” деп методиктиг сүмелери чырыкче үнген. 2006 чылда “Кожууннуң тергиин удуртукчу класс башкызы”, 2007 чылда “Кожууннуң чаартылгалыг ажылдыг башкызы” деп шаңналдарны алган.

Ооң-биле чергелештир школа амгы амыдыралдан дириг үлегер болур солун эр кижилер-биле ужуражылгаларны организастаан. Тываның улустуң чогаалчызы, школа программазынче кирген “Шораан” деп тоожунуң автору Черлиг-оол Куулар-биле, кол маадырның прототиви Солаан Базыр-оолдуң төрел бөлүү-биле солун ужуражылгаларны эрттирген. Композиторга хамаарылгалыг музейлерже экскурсияларны кылган. Темага хамаарыштыр эртем-шинчилел ажылдары бижиттинген. Композиторлар эвилели-биле демнежип “Чаңгыс ырның байырлалы” деп өөреникчилер, башкылар, ада-иелер аразынга солун мөөрейни эрттирген.

Иштики херектерниң полковниги, үш ажы-төлү школаны алдын, мөңгүн медальдар-биле дооскан үлегерлиг ада Дамдынчап Ховалыг, Бии-Хемниң комсомол райкомунуң I секретары, культура сайыды чораан бүгү талазы-биле сайзыраңгай “орустаар-тывалаар, оңнаар-солагайлаар” Анатолий Серен, башкы, ыраажы, композитор, политик Амыр Хоюгбан, Тываның Күрүне тугунуң автору Оюн-оол Сат, башкы, директор, өөредилге сайыды, Бии-Хем кожууннуң чагырга даргазы Валентин Хөвеңмей, Тываның улустуң чогаалчызы Шаңгыр-оол Суван дээш өске-даа үлегерлиг кижилер-биле удаа-дараа солун ужуражылгалар болгулаан.

2006 чылдан эгелеп оолдарның байырлалы “Эрниң эрези” мөөрей 1–11 класска чедир 100 ажыг киржикчилиг эртип турар. Чоорту ол байырлал өг-бүлелерниң, төрел бөлүктерниң байырлалы болу берген. Үлегерлиг, ат-сураглыг кижилеринге тураскаадып, өске кожууннардан-даа төрел-дөргүл улус чыглып келир. Аңаа республика чергелиг “Начын”, “Арзылаң” мөгелер хүндүлүг аалчылар болуп киржип турар.

Ол бүгү хемчеглерниң методиктиг хандырылгазын Меңги Нагаан-оолович удуртуп турар. Байырлалдың маадырларынга хамаарыштыр диктантылар, эдертиглер сөзүглелдерин, чогаадыглар темаларын белеткеп, уран номчулга, чурулга мөөрейлерин назы-хар аайы-биле эрттирип, коллективтиң башкыларын демнештирип турар. Ооң-биле чергелештир школаның “Эрестер” деп солунун редакторлап, өөреникчилер, башкылар, ада-иелерниң шүлүк бижиириниң аргаларын шиңгээдир бөлгүмүн башкарып турган.

2015 чылда Б. Хөвеңмей чогаалчының 100 харлаан юбилейинге “Октаргайже ужудуг” деп уругларга шүлүктер чыындызын, чогаалчы дугайында сактыышкыннарны парладып үндүрген. Ук номну школаның чалыы чурукчуларының чураан чуруктары каастап турар. 2022 чылда О. Сувакпит чогаалчының 100 харынга тураскаадып, “О. Сувакпит: чогаадыкчы делегей” деп номну бараалгаткан. “Литературлуг чурт-шинчилел ажылы” деп төлевилелди чедиишкинниг камгалааш, 2009 чылда РФ-тиң Президентизи В.В. Путинниң грантызынга төлептиг болган. Чыгдынган байлак үүже-шыгжамырын “Литературлуг чурт-шинчилел өрээлинге” дерип, республиканың тергиин тыва дыл, чогаал өөредилге кабинеттериниң санынга кирип, 20 компьютерлиг, улуг электроннуг самбыралыг шаңналды Өөредилге яамызындан алган. Ол өрээл школаның база бир өөредилге-кижизидилге төвү апарган.

2009 чылдан эгелеп Национал школа сайзырадыр институттуң өөредилге номнарын ажылдап кылыр шенелдезинге киржип, 2012, 2013 чылдарда 9–10 класстарга “Тыва чогаал” өөредилге номнарын бөлүк авторлар-биле демнежип чырыкче үндүрген. 2024 чылда 11 класстың “Тыва чогаал” өөредилге ному эртемден чаңгыскурсчузу Алимаа Херел, куратор башкызы эртемден Екатерина Чамзырын олар-биле демнежип бижээн. 2014 чылда тыва дыл кичээлдеринге ажыглаар дидактиктиг плакаттар чырыкче үнген. 2019 чылда уруглар садтарынга өөредилге номнары: “Дыңнаксанчыг тыва чугаа”, ”Сөстер оюну”, “Хөглүг үннер”, “Үжүктер таалыңы” үнгүлээн.

Башкының системниг ажылының түңнели — 1915 чылдың “Бүгү Россияның төрээн болгаш орус дылдар башкыларының мастер-клазынга Тыва Республиканы төлээлеп киришкеш, “Чиңгине тиилекчи” деп атты чаалап эккелгени. Ол дээрге республикада тыва дыл, чогаал башкылалының теориязының, методиказының сайзыралының көскү херечизи. Филология эртемнериниң доктору К.Н. Бурнакованың берген үнелели: ”Эртемден бүрүзү төрээн дылын Меңги Нагаан-оолович ышкаш ханы болгаш бүгү талазы-биле шиңгээдип алган деп болбас. Чогаалчы бүрүзү Меңги Нагаан-оолович дег төрээн дылының грамматиказын шүлүктей бижий албас”.

Тыва Республиканың тыва дыл болгаш чогаал башкыларының Ассоциациязын тургускаш, башкарып чоруур, школаның, кожууннуң, республиканың социал хөгжүлдезинге улуг үүлезин киирип чоруур коллегавыска ам-даа чырыткылыг чедиишкиннерни күзедивис.

О.М. ДАМЧАЙ.

“Шын” №3 2024 чылдың январь 30