Хаак аъттар мунуп алгаш, чаржып…
– Таймир Владимирович, республиканың Федерациязын черле аътка ынак, чылгычы уктуг кижи баштаар турган-на боор. Бодуңарны таныштырып көрүңерем.
– Төрүттүнген черим Самагалдай. Ачам Владимир Базырович аңаа бодунуң үезинде 1-ги секретарьлап турган кижи-дир, авам Наталья Чоодуевна – башкы. Чогум чашкы үем Чөөн-Хемчик, Сүт-Хөл кожууннарга эрткен. Ачамның ачазы чылгычы чораан.
Кара чажывыстан шыкка, кудумчуга хүрежип, мергелеп, лаптулап, хаак аъттар мунуп алгаш чаржып, чаштып ойнап, кыжын боорга, хөккейлээр бис. Кудумчувус чурттакчылары шупту мал-маган азырап өстүрүп турган. Ынчангаш ада-иелеривиске дузалажыр чораан бис. Ылаңгыя аът мунуп, мал суггарар үлүгге таваржыры аас-кежик боор чүве. Алаактан Хемчик кыдыынга барып суггарар бис. Чажыт эш-өөр хөй болгаш, чижилге улуг турган болдур ийин. Аът суггарар эргени чаалап алыр дээш, дааскан-на ажылды кылыр сен. Ынчаар-ла, аът-хөлге бичии оолдарның сонуургалы оттуп кээр. Мээң кырган-ачам, кырган-авамның аалы Бора-Булакка чазаар, күзээр, оон чайын Кегээн-Булакче көже бээр чүве. Мен биче чажымдан-на кырган ада-иемниң аалынга барып чайлаар турдум.
Ол үеде пятница келирин кижи четтикпейн манаар чүве. Кудумчувус оолдары – шуптувус аалдарывысче хаптар бис. Баргаш, хой кадарып, инек саап, чылгы бажы дозар дээш, кылыр ажылывыс-ла хөй, чай эрткени шуут билдиртпейн баар чүве.
Эки үлегерни эдерер
Бо шагда чаш ажы-төл телефон, компьютер-ле дээр, хөй үезин ынаар чарыгдаар апарган. Ынчангаш бистер чаңгыс кудумчуда (Каа-Хем суурнуң Серебрянка чоогунда) чурттап турар кожалар-биле сүмелешкеш, эрткен үениң эки үлегерин эгидерин кызыдып чор бис: бүгү чүүлдерни демнежип кылып, бот-боттарывыска дузалажып, деткижип, үнчүп-киржип чоруур бис. Ылаңгыя уруг-дарыгны күш-ажыл кижизидилгезинче хаара тудуп, оларны амгы шагның технологиялары –телефон, компьютерден чардыктырарын оралдажып тур бис. Ол хиреде-ле алдырбас, чүткүп турар боорлар-дыр.
Аът федерациязы харыысалгалыг ажылды 2016 чылдың март айда удуртуп эгелээн мен.
2014—2018 чылдарда Национал хевирлерге уругларның болгаш элээдилерниң спорт школазы ажылдап турган. Удуртукчузу – Тываның Арзылаң мөгези Седен-Очур Кара-Сал. Ол школага аът бөлгүмү бар чүве. Ынчан уруглар аътты мунуп, аътты канчаар ажаарын өөренип турган. Бөлгүмнү Белек Шериг-ооловна удуртуп турган. Ам школаның кол угланыышкыны – хүреш. Аът секциязы ында чок.
Амгы үеде нарын айтырыг– ипподром айтырыы. Бо хүнде бистиң ипподром Россия Федерациязының өнчүзү болуп турар. «Российские ипподромы» акционерлиг ниитилел ооң ээзи болуп турар. Аразында кезек-кезек черлер биске хамааржыр. Россияның бүгү хоорайларында ипподромнар бар, бисте чок, чүнү канчалза экил дээрге, бир-ле дугаарында документацияны чаңгыс аайлаары чугула. Россияның Аът спортунуң федерациязының бүрүткелин эртер. Чогум бистиң федерациявыс амдыызында республика чергелиг федерация-дыр ийин.
Аът спорту олимпий оюннарының хевири ышкажыл. Олимпий оюннарының хевиринче бистер чүге чүткүвес деп бис, чүткүүр ужурлуг бис. А ол орта бир дугаарында ипподром херек. Ынчангаш төпте Аът спортунуң федерациязының бир салбыры кылдыр кирип алырывыс чугула.
Делегей чергелиг маргылдааларга киржип турган "Визирь"
Сөөлгү үеде ол талазы-биле эки базымнар, өскерлиишкиннер бар. Тываның адын бедик тудуп чоруур "Визирь" деп аът бар.
"Визирь" болза чазын март төнчүзүнде моон шимчеп үнүптер.. Аңаа эртежик барып, агаар-бойдузунга, суунга, оът-сигенинге чаңчыгып, турумчуп, белеткенип эгелей бээр. Оон сезон (үези) төнерге, кара доңат үезинде, чанып кээр. Аъттың чуртталгазы мындыг болур.
– Делегей чергелиг маргылдааларга киржип турган ийик бе?
– Польшага Стриган деп хоорайга Россияның адын камгалап, шилиндектер командазының кежигүнү болуп турган. Эки кылдыр киржип, бодун көргүскен аът. Ол аътты Анастасия Катаева мунуп турган. Каа-Хем чурттуг бичии уруг. Ол спорт талазы-биле дээди өөредилгени доозупкан, тренерлеп, Хакасияда ажылдап чоруур. "Визирь" Анастасияның чанында. Ол ооң-биле ажылдап, ажаап-карактап турар чорду.
Пятигорск, Ростовта, Кавказта болза ол талазы-биле сайзырал улуг бооп турар. Ынчап кээрге биске арга-дуржулга солчуп, аңаа белеткенгеш-ле ооң соонда мындыг боор чүве дийин.
Аът спортунуң талазы-биле Хакасияда бааза бар бооп турар. Эки чүвези, ында шупту аныяк аъттарны белеткеп турар. Эр-кыс-даа дивес, кызырактар-даа, чаваалар-даа бар. Ол спортка аныяк аъттарны чаңгыс эвес чыл өөредир бооп турар. Чижээлээрге, бистиң чаржыр аъттарывыс ийи харлыындан тура, чарышка киржип эгелээр. Аъттарның спортчу чуртталгазы 2-ден 8-даа харлыынга чедип болур. А республикадан дашкаар аът спортунуң назы-хары бир өске. Ында 6 харлыг аът болза, чаш кылдыр санаттынып турар. 7 харлыында аныяк деп санаттырып турган аът 10 ажыг харлыында шуут кежээлей бээр. 25 харлыында суг спорттан үнер. Делегей чергелиг маргылдааларда киржип турар аъттарны көөрге база улгады берген 17-19 харлыг, шуут быжа берген, бодунга бүзүрелдиг аъттар боор чорду.
Ындыг аъттар кемдевес, даван-даяа эки быжыга берген боор. Шурап тургаш кылыр мергежилгелерни кижи чанындан көргеш безин коргуп, кемдей бээр деп бодаар. Тыва чон амдыызында оон элээн ырак бооп турар. Ол сайзыралды киирбес болзувусса, арай чыдып каап турар бис. Олимпийжи хевир болганда, бис база шимчээр ужурлуг бис. Ам бо хүнде ипподромнуң байдалы база чүгээртей бээр боор, чугаа-соот чоруп, ажылдарны чорудуп тур бис. Улуг Даргавыс Шолбан Валерьевич бисти дыка деткип тур. «Ипподромну черле бут кырынга тургузуп алыылыңар. Ооң мурнунда тургузуп, кылып турдувус,чүге ам база мындыг байдалда келдивис. Мындыг байдалдан уштунмас болзувусса, таанда тыва чон-дур бис, канчап бардывыс» — деп чугаалап турар. Ынчап кээрге, черле эки талазынче чоруй баар деп улуг идегелдиг бис.
Бо Шагаада база улуг даргалар-биле, оон-моон өске-даа регионнардан келген аалчылар, хамаатылар, удуртукчулар-биле аъттангаш, Дөгээ даанга саңывыс салып, Шагааны уткаан бис. Ынчан эптиг үе таваржып кээрге, Шолбан Валерьевич-биле чолукшуп чугаалаштывыс. Мындыг байдалда бичиилеп кел чыдыр бис, черле шуут кызып эчизинге чедир сайзырадыптар-дыр дээримге, "Мен база черле ону күзеп тур мен, сайзырадып алыр болзувусса эки-дир" – деп, аравыста дыка эки чугаа болду.
Чидиг айтырыглар
– Шала чидиг айтырыглар салып болур бе? Мунукчу оолдарның хар-назынын улгаттырып алган, ам 15 харлыг оолдар мунар апарды. Мен аът чарыжынга ыглап-сыктап турган чеже-даа ада-иени көрген мен. Ачазының белеткеп алгаш келген мунукчузун бир хонук хары ашкан дээш маргылдаадан дүжүрүп турган. Ийиде, бис эмин эрттир ипподром сайзырадыр болзувусса, тыва чоннуң аът мунар маргылдаалары чидер эвес бе? Ипподромга аът мунары дыка улуг өртектиг, шыдалдыг кижилерниң сонуургалы ышкажыл. Бөдүүн кижи ындыг аар өртектиг аът-даа ап, киириштирип-даа шыдавас. Бистиң бичии оолдарывыс 4-5 харлыында-ла муна бээр, а ипподромга чаш кижилер аът мунар барымдаа шуут болдунмас. Бо байдалдарны канчаар көөрүл?
– Дыка шын айтырыглар-дыр. Аът федерациязынга ажылдап келгеш, бо айтырыгларга чаңгыс эвес удаа таварышкан мен. Ол талазы-биле чөрүлдээлиг-даа айтырыглар турду. Дарга-бошкалар-биле хар-назынны бадырып алыр дээш, ажылдарны кылып турар бис. Алдырбазы-ла кончуг болуп турар. Чүге дээрге Россияның хоойлузунда ынчаар көрдүнген. Хоойлулар биске улуг эргени, таптыг базып бербейн турар. Бир талазында, шын чүве-дир ийин. Чаш, назы четпээн кижиниң эрге-хоойлузу дээш хөй-ле чүвелер бар. Кысказы-биле мынчаар тайылбырлаксап тур мен. Бистиң ылап-ла ада-өгбеден дамчып келген чараш бо оюнувуста аът мунукчуларының назы-хары шаандан тура бичии турган. Ам мырыңай сагыш-сеткиливисти оожургадып дээр бе, азы боттарывысты мегелеп дээр чүве бе, чүү дээрил, «шаандакы үениң ажы-төлү күштүг, быжыг турган, машина, терге турбаан болгаш, чажындан аът-биле аргыжып чорааш, ол үениң чаш кижилери өске турган. Бо үениң улузу арай ылчыргай бооп турар. Ынчангаш кээп ужуп турарының ужуру-даа ол. Аът-хөл-биле харылзаазы эвээш, чүгле чарыш үезинде анаа-ла бичии оолдарны эккелгеш олуртуптарга ужуп турар» – деп чугаалар бар.
Ында база шын бар болбайн канчаар. Мен база бодумнуң кежимде эртип чоруур мен, аът-хөлдү чарыштырып, баглап турар кижиге база назы-хар "аарышкылыг" айтырыг болуп турар. Кижи кончуг аъдынга мунукчузун чажындан тура белеткээр боор. Дөргүл-төрел аразындан бичии оолдар дөмей-ле шилиттинип кээр боор. Ол оолдарга хүннүң-не аътты ажаап-карактап, суйбап, мундурары дөмей-ле белеткел боор чүве-дир ийин. Шак мынчалдыр чажындан тура өөредип алган оглун 14 харлыг кижи мунар дээш дүжүр октаптарга, хомуданчыг болбайн канчаар. Ол дээрге шын эвес чүве ышкажыл база. Ам эрге-хоойлу мындыг дээш, туруп бээр болзувусса, ада-өгбеден дамчып келген оюнувус чиде берип болур. Айыылдыг чүвези ол-дур. А чүгле ипподромга аът чарыштырып эгелээр болзувусса, бистиң тыва чарыжывыс чиде бээр дээри база-ла шын. Кайызы-даа 50-50 хуу-дур ийин.
Ховуга аът чарыжы чиде берип болур
Шын эвес талалары база бар. Чижээ: Калмыкия, Казахстан, Киргизия дээн хевирлиг черлер сайзырааш, ипподромга аъдын маңнадып эгелээрге, ооң соонда катап ховуже чаржып үнер дээрге, иштики херектер, хоойлу-дүрүм ажылдакчылары чөпшээревейн барган.
Бир эвес бис ол ийини чергелештир сайзырадыр болзувусса, тыва аъдывыстың чараш оюнун черле чидирбес дээш кызыдар бис. Чүге дээрге мал ажылдыг көшкүн чон-дур бис. Кыжывыс соок, чайывыс изиг. Кыш-чай дивейн, ам-даа малчыннап, амыр эвес амыдыралды чурттап чоруурларга, аът-хөлге ынактарга бистиң боттарывыстың хову чарыжы дыка херек болуп турар. Олар келир чылын болур чарышты бодап, аъдын белеткеп алган, эки талаже ынанып турар. А ынаныштыг кижи бо чуртталгада сорулгалыг болур. Бо аъдымны мынчаар баглаар, мынчаар белеткээр болза эки-дир дээш, ол кижи аъды-биле чоруп-ла турар.
Ол дээрге кол чүве-дир. Кижи аътка ынакшаан соонда, келир үеже сорулганы салып алгаш, ынаныштыг чоруптарга, чамдык шала ижер улус безин ынаар чардыга бээр. Кыдыындан чаш улус көргеш, база эштери-биле бичии үүлгедип, каттыжып алгаш, бир чүве доюлдуруп, оорланыр дээн ышкаш чоруп турган эрлер безин чардыга бергеш, эки талазынче углаптар. Чижээ, бир кижиниң аъды чарышка эртип каан-дыр. Ол кижи республикага алдар-аттыг кижи апаар ышкажыл. Аъды эртип каан кижини бүгү чон таныыр. Чүге дээрге бис мал-маганга ынак бис. Оон аңгыда, улуг шаңнал-мактал база бар. Ооң-биле чергелештир, кижи амыдыралда мындыг бир улуг чедиишкинни чедип ап болур деп чүвени үлегер кылдыр көрүп турар. Ынчап кээрге, аныяк-өскен ону үлегер кылдыр көрүп алгаш, шынап-ла, мен бо акымны өттүнүп, мынчаар чоруур болзумза, амыдыралдың эки талазынга чеде бээр-дир мен дээр күзел тыптып кээр.
Аът дээрге чижилгелиг спорт
– Аът дээрге чижилгелиг спорт-тур. Оолдар аъдын ай-айы-биле соодуп, белеткеп келгеш, маргылдаага киржирге, соңгаартан келген белен чүгүрүк аъттыг кижи салыптарга, ол аът мурнап каар, демги аът эртпейн баар. Ону чүү дээрил?
– Шак ындыг чылгычылар хөй боор чорду. Чүге дээрге ол айтырыгның дөзүнде мындыг утка бар бооп турар. Бистиң өгбелерден дамчып келген тыва чылгывыс биле орус чуртундан келген малдарны деңнээр ужур чок бооп турар. Россиядан кээп турар аъттарда уксаажыдылга ажылы эки: бо аъттың ханы-биле дуу малдың ханын холуштуруптарга, мынчаар маңнаар, бо хире шыдамык аът үнүп келир деп сайгарып турар улуг лабораториялар шинчилел ажылдарын чылдар-биле кылып турар.
Ол дээш делегей ажылдап турар. Ол аъттарны бүдүн чылдар дургузунда эки белеткеп тургаш эккээрге, бистиң аъттарывыстан артык болбайн канчаар. Ам бистиң улузувус база анаа турбайн турар. Бо черге таарыштыр аът-хөлүн тудуп, чылдан чылче ханын экижидип чорааш, бистиң берге кыжывыска, чайывыска кандыг малдар тааржыр эвес дээш эккелгеш, ажылдап, кылып турар. Чылгызында аскырының ханы чаартынмайн турар чылгычылар база бар. Арыг уксаалыг эвес чартык-чуртук уксаалыг аъттар база соңгаарның аъттарынга дөмей четпес боор чорду.
Ынчалза-даа чылгычылар ханын экижидерин кызып турар. Бо дээрге дыка берге айтырыг-дыр. Дуу кижиниң аъды эрткен деп, ажыы-биле чугаалаар болза, ийи-чаңгыс болуп турар айтырыг-дыр. «200, 400 муң-биле садып эккелгеш, ол аътты эрттирипти» деп чугаалажып турар аан. Шынында оон хамаарышпас. Бир эвес миллион-даа өртек-биле садып эккелгеш, ол аътты белеткеп шыдавас болза — эртпес. Ооң артында улуг ажыл бар. «Эрлер ынчаар эккелгеш эрттириптер» дээрге-ле, шынап-ла, кончуг эрлер шыдаптар бооп турар чүве дийин. Бо черниң агаар-бойдузунга таарыштыр чаңчыктырыпкаш, азы кулунундан эгелеп эккелгеш дээш дыка хөй ажылдар чорудуп турар. Солун чүвези, ол соңгаарның аъттары 100 хуу эртпес деп чүвени бадыткап каан. Дөмей-ле бистиң чуртувуска төрүттүнгеш, белеткээн аъттар черле кончуг-дур. 40 км-ге-даа ол аъттар эртер, херек болза, 25-даа км-ге ол малдар колдуу кордакчы апаар. Аразында ийи-чаңгыс чүүлдер турду, ону бүдүн тыва чон билир. Чүге ындыг чөрүлдээлер туруп кээрил дээрге, тыва чонда адааргак сеткил бар.
Адааргак сеткиливисти канчаар чидирип алыр бис деп, дыка улуг айтырыг бар. Ол ажылды канчаар-даа кылырывыска, кызарывыска, боттарывысты өрү тыртарывыска, бо хүнге чедир читпес бооп турар. Оода чаш ажы-төлүвүске адааргак сеткил, мындыг хирлиг бодалдар турбас кылдыр, арыг, шынчы, чараш, чуртталгага ынак кылдыр, кижизидилге ажылын келир салгалдарывыска шынарлыг кылдыр чорудар болзувусса эки. Бо хүнде бот-боттарывысты адааргажыр, херек болза, “боой тыртыптар” чүүлдер аргажок бар бооп тур ийин. Чажырбас-даа мен. Чылгычыларывыска-даа чугаалаар мен. Дарга-бошкалар-биле-даа бо дугайында чугааны кылыр бис: мындыг чүүлдеривис бар, чедер-четпес талаларывыс бар, канчаптар болзувусса экил, силер чүү деп бодап тур силер деп. Демнежип ажылдаар ышкажыгай — эң-не кол чүүл.
Тыва аът дугайында
— Бир чидиг айтырыг бар: тыва аъттарны чарышка салыптарга, улус маргыжып шаг боор, хендирбезинге чедир бедии 1 метр 40 дээр, 1,43, дыка берге.
— Ол дыка чидиг айтырыг-дыр. Даргавыс Валерий Монгуш ажылдап чорда, баштай аъттың хендирбезинге чедир бедии 1,50 дээш эгеледи, оон 1,45, 1,40 келген, оон катап 1,43-ке келген. Дыка улуг чайгылыышкынныг турган. Кандыг-даа чүүлдү эгелээрге, таарышпас чүүлдер турар. Чүге дизе — шаңнал улуг. Ам бо хүнде ажыы-биле чугаалаар болза, улуг даргавыстың деткимчези-биле 2016 чылда 1,40 кылдыр доктаадып каан. Дөмей-ле, Тывага төрүттүнген бистиң тыва хайнак аъттарывыс ышкажыл. Ол аъттар чүге ынаар кирип шыдавас чүвел? Бо кижиге аарышкылыг, хомуданчыг. Ынчалза-даа ажылдап кылган, бадылап алган дүрүм деп чүве бар ышкажыл, ол дүрүмге чагыртыр ужурлуг бис.
2016 чылда камгалал бөрттер кедип алдывыс. Чарыштарга ону кедеривиске, дөмей-ле 50 хуузу кетпес боор-дур. “Чоннуң караа көскү, кулаа дыыжы” дээр болгай бис, дөмей-ле чон көрүп турар. Чаш ажы-төлүвүстүң кадыы херек. Олар чарышка киришкеш, кемдеп болур. Чогум камгалал бөрт чеже-даа кижини камгалаан. Аъттан кээп ужарга, бөргү чарылгаш, ийи тарай чарлып чаштай берген, оолдуң бажы бүдүн арткан. 2017 чылда ынчаар ажылдадывыс. 2019 чылдан 1 метр 40-ге чаңгыс-даа аът кирбес кылдыр доктаадып, дүрүмчүдүп алган бис.
— Тыва хайнак аъттар дээш чарыштырып болбас бе?
— Ол дыка эки айтырыг-дыр. Тыва хайнак аъттар деп чүүлдү ылап-ла кылыр болзувусса эки, үези чедип келди. Ону кылыр дээш Рязань хоорайда эртемденнер ажылдап турар. 2018, 2019 чылда ажылдааш, “тыва аът” деп паспортту кылдырып турар. Тыва аъттың даштыкы хевиринден көрүп турарга: чел кудуруундан, дуюундан, овур-хевиринден, ооң караа, көрүжү безин бир өске, кулааның бажы сүүр.
Ада-өгбелеривис аът кырынга амыдырап чораан көшкүн чон ышкажыл бис. Ажыы-биле чугаалаар болза, кижи бүрүзүнүң ада-өгбелери малчын, чылгычы, шупту-ла кидис өгнү тип, аңаа чурттап, чаш төлүн аңаа өстүрүп чораан болгай. Аътты шавар хүнү безин турар. Дыка хөй сагыыр чүүлдер бар.
Оор деп чүве чидеринге идегээр мен
— Ийи чидиг айтырыг салыптаал. Бирээде, сураглыг, билдингир кижилерниң аъттарын кайгалдар оорлаан деп медээлер дыңнаан мен. Ынчаар читкен аъттар тыптып турар бе?
Ийи дугаар айтырыг: политиктиг, дүшкүүрлүг үеде, эрткен күзүн Аът федерациязының кежигүннери аажок идепкейлиг болгаш политиктиг “провокацияга” удур үнүпкени, тыва чоннуң туружун көргүскен. Болур хире турган үймээнни соксадыпкан, силер аңаа киржип турган силер бе? Кандыг нарын байдалдарга таваржып турдуңар?
— Бир дугаар айтырыгга хамаарыштыр, шылап-ла, улуг алдар-аттыг улустуң безин аъттары чиде бээр бооп турар. Аныяк-өскенниң кижизидилге чогу ол бе азы азы хүндү деп чүве билбези ол бе, мелегейи бе деп кижи шуут билбейн баар. Ындыг малдарны алгаш, хомуданчыг чүвези аайлааш, дужаапкан суг боор. Ындыг улустуң сагыш-сеткилинде, мээ-медерелинде чүгле акша көпеек бооп турар. Ол дээрге шын эвес. Бистиң өгбелеривис, мен-даа сактыр мен, улустуң эки малын бир кожуундан өске кожуунче чеже-даа оорлап аппаар-даа болза, амы-тынынга дегбес турган. Ол малды чарашсынып, мунуксап, өдээнге тудуксаар бооп турар. Үелер эрте бергенде, ээзи сураглап чедип келгеш, аъдын танып алгаш, аразында чугаалашкаш, кончуг таптыг аъдын дедир эгидип алыр, мындыг үүле турган. Чараш үүле деп болур.
Ам бо үеде айыылдыг чүве ол-дур, аътты оорлааш, дорт-ла эът хүлээр улуска дужаапкан боор. Ам ол талазы-биле оорга удур ажылдар дыка улуг чоруп турар, бүдүн күрүне деңнелдиг ажылдап турар деп болур. Чоокта чаа Чазактың «Чаа сорук» деп төлевилели үнген. Ажыы-биле чугаалаар болза, ол төлевилелдиң артында безин оор чорукка удур ажылдар бар. Оон ыңай, бүдүү Тываның улуг чылгычылары-биле сүмележип олургаш, канчап черле оор-сукту чидирип алыр болзувусса экил, дээн чижектиг ажылдарны кылып турар.
Бо шагның спутник таварыштыр көөр “чип” дээр чүвелери бар-дыр. Ону телефонга капсырылга киирип алгаш, аъды кайда чоруп турарын көрүп турар, мындыг үеде келген бис. Дыка хөй улус аъттарында салып эгелей берген. Ынчап кээрге, аътты белен оорлаптары айтырыг кырында келген. Ооң өртээ эгезинде харын 30-40 муң турган, ам 5-6 муңда келген. Бөдүүн кижилер-даа аъттарында салдыртып эгелей берди. Ону кылып турар тускай компаниялар бар. Оорлап алгаш бар чыдырда безин, спутник таварыштыр көргеш, тып эккээр апарган. Ол чипти кезип октаптар деп чүве чок. Билдинмес кылдыр чажырып кааптар. Чоокта чаа мындыг таварылга база болду. Чеди-Хөлден оолдар 20 ажыг малды алгаш бар чыдырда, вертолет-биле кырындан баргаш, тудуп алды. Черле чоорту оор деп чүве чидеринге идегээр кижи-дир мен. Өске чурттарда оор деп билиг безин чок. Кожавыс Хакасияда безин ындыг. Бис база ындыг байдалче кел чыдар бис. Караңгы үеден уштунарывыс ол. Чүү-даа чүвеге хүндүткел деп чүве турар. Бир кижиниң дерин төп тургаш, өстүрүп алган малын, чаңгыс борбак саап ижип олурар инээн-даа болза, чүү дээш оорлаарыл. Ол база кижизидилге ажылы-дыр. Ол талазы-биле улуг ажылдар чоруттунуп турар, эки үелер чедип кээр боор.
Оон бирээ айтырыыңар, политиктиг айтырыгларда база дыка солун, аъттыг шериг келгеш, канчапкан деп, солун-сеткүүлге, телевидение, интернет четкизинге база чугаалап турган болгай. Аңаа орук-чирик аайы-биле чорааш база таварышкан мен. Аът-хөлдүг оолдар көрүп кааш, чанынга тура дүшкеш, албан чугаалажыр аан. Бети дизе, кымнарыл, кандыг малдарыл деп чарашсынып-даа көөр. Ынчан чеде бээримге, политиктиг партияда Жириновский акывыстың улузу болган. Ол хөй аъттыг кижи аразынга турумда албан-биле мени танып кааш, адым үндүрүп каан бооп турар (каттырар). Оон ону тайылбырлап, чугаалап берген мен. Сөөлүнде дыңнап турарымга, мырыңай мындыг чүве болду: ол кел чыткан улус орукка турган катчыларны куду көрүп эгелээрге, аразында чөрүлдээ тургустунуп, маргыжып эгелээн улус болду. Оон, шынап-ла, сайгарып турарывыска, кел чыткан улус бистиң чуртувусче хир-чам эккел чыткан бооп турар. Харын-даа аас-кежик бооп, ол чут бисче эртип шыдавайн барганы база эки-ле чорду.
— Тывада чылгы бажы чеже чедип турарыл?
— Сезен муң чеде берген. Адаарга бүзүренчиг эвес ышкаш-тыр бе, ынчалза-даа сан-чурагайлар ону бадыткап турар. Каракка ол көзүлбес, а орукка чоруурга, ылаңгыя куду кожууннарже бадыптарга, машина адаанче кирип турар апардылар ышкажыл. Ондар Геннадий Бак-Көкович, Монгуш Геннадий Сендижапович деп ат-сураглыг акыларывыстың чылгызы суг оранчок өскен болдур ийин.
— Бодуңарның хууда чылгыңар бар бе?
— Хууда малым бар. Бажыңывыстан ырак эвесте тудуп турар бис. Хоорайда-даа болза, көдээ чуртталга тудуп орар кижи-дир мен ийин. Инекти саап ижип орар. Чылгылыг. Белекке алган, аалдап алган ийикпе, азы соңгаартан мал эккеп бээримге, орнунга бээр дээн ышкаш, ынчаар-ла чыгдынган аъттар-дыр ийин.
Аътты черле кайгамчык амытан деп бодап чор мен. Аът – чараш, буянныг, хей-аъды бедик. Ол бурганнарның безин камгалакчызы болуп турар. Далай-Лама башкының камгалакчызы аът кырында олурар боор-дур.
Аът-биле шын эдержир. Шаандан бээр өгбелеривис чагып чораан: аът бажынче хакпас, багай чаңнавас, кымчылавас, ооң дынын безин артап болбас. Улуг акыларывыстан билип алганывысты дуңмаларывыска өөредип чор бис.
Аъттың делегейин деткивес, аъка хамаарылгазы багай даргалар базатурар боор чорду. Чарыш эрттиреривис ол дээрге, билбес. Бергезин аа, деп бодап артып каар сен. Оон бир дыңнаарга, ол ажыл-агыйындан халашкан боор чорду. А аътты деткип, бисти деткээн улустуң оруу ак, хей-аъды бедик болгаш, дораан депшиир. Аът дугайында эки сөс сөглеп, аът чарыштырар дээн оруувусту дескилеп, тыртып бээрге безин, ол кижиниң чоруу кайы хире чогунгур боорун көрүп чор бис. Элдептиг чүве боор.
Москвага торгу тоннуг, кадыг идиктиг кылаштадывыс
Россияның аът спортунуң талазы-биле конференциязының соонда Кызыл шөлге тыва национал идик-хевимни кедип алгаш кылаштаарымга, эрткен-дүшкен улуг-бичии чоннуң сонуургаары аажок чорду. Соңгаар хоорайларны кезип чоруурга, Тывада хамаанчок, Россияда билдингир «Атлас» деп аъттың ээзи дээш танып каарлар. Тывада чылгы малга ынак, ону өстүрүп чоруур аал-чурттуң эр ээлери хөй-дүр, оларга чоргаарланыр ужурлуг бис. Оон ыңай кожууннарда аът федерацияларын тургузуп каан, олар база дыка кызымаккай ажылдап турарлар. Чижээ Чаа-Хөл кожууннуң аът федерациязының ажылын удуртуру-биле чоокта чаа Чингиз Тыртык соңгуттурган, Ак-Туруг сумузундан Дэмир Дамчай, Булун-Теректен Сылдыс Норбу, Ян Норбу (Шанчы) чылгы мал аразында чоруур оолдар-дыр.
Чаа-Хөл кожууннуң чагырга даргазы Радж Баз-оолдуң удуртулгазы-биле демнежип, сырый ажылдап турарын көрдүм, дыка өөрүнчүг чорду. Оон ыңай Сүт-Хөл кожууннуң баштыңы, күрүнениң Чаан мөгези Андрей Хертекти, саң-хөө талазы-биле харыылаар Айвар Ховалыгны болгаш оон-даа өске кожууннарның аът спортун харыылаар оолдарын маңаа чоргаарал-биле адап болур…
Аъттың ачызында мен бөгүн силер-биле, «Шын» солунда чаладып, ужуражып, чугаалажып олур мен ышкажыл. Бо хоорай (Кызыл) безин тыва аъттың ачызы-биле туттунган хоорай-дыр: ыяш-дашты сөөртүп, салды бадырып тургаш… Ынчангаш аътка чүгле тейлээр-тейлээр!
— Ынчаарга, Тывага өпея төрүттүнүп келирге-ле, күрүне аъттан тыпсып турар кылдыр саналдап көрүңерем.
— Ол дыка солун, чүүлдүг айтырыг-дыр. Араб чурттарында канчап, чаш өпеяа төрүттүнүп келирге-ле, казып тып турар нефтизиниң бир хуузун берип каар-дыр, чаш кижи өзүп турда, өнчүзү база чыглып чыдар ышкажыл. Тыва чуртун чылгы шыва алы берген чоруур болза, чүге ынчап болбас деп.
— Таймир Владимирович, өг-бүлеңерни сонуургап болур бе?
— Өг-бүле айтырыы солун-даа, берге-даа.Чазын чорупкаш, күзүн кээр кижини кандыг кижи шыдажыр деп, бодап көрүңер даан. «Аъттарың-биле чурттай бер» дээн ышкаш сөстерни-даа дыңнап эртим. Ынчангаш баштайгы амыдыралым, өг-бүлем бүтпейн барганы-даа ында. Амгы үеде өг-бүлемде байдал эки. Чылгычы кижиниң уруу болгаш, өөм ишти мээң ажылымны, байдалымны билир, деткиир. Сес ажы-төлдүг мен.
— Көөрге, бичии оол-ла-дыр силер…
— (Каттырбышаан.ред.) Тыва кижиниң байы ажы-төлүнде дээр болгай. Ол талазы-биле, шынап-ла, бай кижи мен.
— Тываның Аът федерациязын удуртуп чоруур дээш акша-шалың ап турар силер бе?
— Чок. Хөй-ниити эгелээшкинде, анаа сонуургалым-биле ажылдап чор мен.
Ырак-узак Мөңгүн-Тайга дээн ышкаш кожууннарның аалдарынга чоруурга, «Сээң чурууңну «Шын» солундан көрген болгаш танып ор мен, оглум» деп, хоочуннар чугаалаар боор чорду. Мени чалап, сагыш-сеткилимни үлешкени дээш, тыва чоннуң ыдык «Шын» солунунга четтирдим.
"Шын" солуннуң корреспондентилери чугаалашкан. #Шын