| ЧАА НОМ |
Тыва эки турачы он бир танкистерниң бирээзи Түлүш Нурзат чоннуң аразынга “танкист Нурзат” деп ат-биле сурагжаан. Ооң долу ат-сывын билбес-даа болза, “танкист Нурзат” деп дыңнааш-ла, кымның дугайында чугаа чоруп турарын улуг назы-харлыг кижилер билир, оларның карактарынга Түлүш Самбууевичиниң арын-шырайы чуруттуна бээр.
Танкист Нурзаттың дугайында материалдарны “Культураның тергиини” аттың эдилекчизи, ыраажы, ооң чээни Алексей Арат-оол чыггаш, номну бижиирин Тываның улустуң чогаалчызы Николай Кууларга сүмелээн. Каш чыл бурунгаар ол арга-сүме чөптүг чылдагааннар-биле боттанмайн барган. Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң 80 чылында Өвүрнүң бо ийи оглу: “Бистен өске кымнарыл!” – дишкеш, танкист Нурзаттың дугайында “Чоннуң чагыын күүсеткен “танкист” деп номну бижип доосканнар. Номну парлап үндүрериниң акшаландырыышкынын республиканың культура сайыды В.С. Чигжиттиң айтыышкыны-биле Александр Пушкин аттыг библиотека дамчыштыр хандырган. Улуг Тиилелгениң 80 чылында бо кончуг ханы уткалыг, улуг ужур-дузалыг ачы-буянныг үүле.
“Чоннуң чагыын күүсеткен “танкист” деп номнуң номчукчуларга байырлыг таныштырылгазы А.С. Пушкин аттыг библиотекага болуп эрткен. Аңаа танкист Нурзаттың төрелдери, фронтучунуң дайынчы эш-өөрүнүң ажы-төлү, студентилер, чогаалчылар болгаш өскелер-даа киришкен.
Авар шүлүкчү Расул Гамзатовтуң “Дуруяалар” деп шүлүүн Мэңги Ооржактың тыва дылче очулгазын совет солдаттың дайынчы хевин кеткен Эрес Ооржактың номчааны-биле танкист Нурзат дугайында номнуң таныштырылгазы эгелээн.
“Ханныг дайын шөлүнден ээп келбээн
Маадырларны бодаарымга, бо-ла
Халыын өйде амызындан чарылбайн,
Маңган ак дуруяалар апарган дег”
деп одуруглар чаңгыланып турган.
Номнуң авторларының бирээзи чогаалчы Николай Куулар танкист Нурзаттың дугайында номнуң утказын чыылганнарга каксы чугаалап берген. Он бир тыва танкистерниң кижи бүрүзүнүң дугайында номнарны бижиири күзенчиг дээрзин ол айтып, танкистерни көрген, билир төрелдери дайынчыларның дугайында номнарны, улуг хемчээлдиг эвес-даа болза, үндүреринче кыйгырып, ол дээрге амгы үениң аныяк болгаш келир үеде салгалдарга өгбелериниң маадырлыг төөгүзүн билир болурунга дузалыг деп демдеглээн. База-ла Өвүр кожуун чурттуг тыва эки турачы, кончуг аңчы болгаш, чоннуң аразынга “Кокай адар Коңгар” деп шола ады-биле сурагжаан Борис Дүктүг-оолович Коңгарның оглу Алексей ачазының дугайында ооң шола ады-биле адаан номну бижээш, чырыкче үндүргенин тыва фронтучуларның амгы салгалдарынга көскү үлегер-чижек деп Николай Куулар чугаалаан.
Алексей Арат-оол даайының амыдырал-чуртталгазының, ажы-төлүнүң, төрелдериниң дугайында чугаалааш, Өвүр чурттуг тыва эки турачыларга тураскааткан ырыны ырлаан.
Дуруяалар Успа хөлде
Дунук үннүг ырлажып тур.
Дөгерези Дус-Даг чурттуг –
Дөрт Түлүш, чаңгыс Доңгак
дээн сөстер Расул Гамзатовтуң “Дуруяаларының” хөөнү-биле аяннажып турган.
Чогаалчы Константин Балчий-оол танкист Нурзат-биле ужуражып чораанын сактып, төрелдери репрессиялаткан болгаш, боду чеже-даа фронтучу болза, совет эрге-чагырганың талазындан кызагдаашкыннарга таваржып чораанын чугаалаан. Чогаалчы Николай Куулар биле культура ажылдакчызы Алексей Арат-оол “Чоннуң чагыын күүсеткен “танкист” деп номну бижээни төрел аймактар боттарының дайынчы маадыр өгбелериниң төөгүзүн шинчилээринге, мөңгежидеринге, салгалдарны оларның үлегер-чижээнге төлептиг кижилер кылдыр кижизидеринге үлегер-чижек-тир деп үнелээн.
“Чоннуң чагыын күүсеткен “танкист” деп номга танкист Нурзаттың бодунуң, өөнүң ишти Ольга Ойбааевна Нурзаттың, уруг-дарыының болгаш төрелдериниң чуруктарын киирген.
Тыва эки турачы өгбелерни утпазынга, оларның дайынчы, күш-ажылчы ат-алдарынга, үлегер-чижээнге төрел аймактар боттарының салгалдарын кижизидеринге танкист Нурзаттың дугайында ышкаш номнар улуг ужур-дузалыг боор деп таныштырылгага келгеннер демдеглээннер.
Ш. МОҢГУШ.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
“Шын” №37 2025 чылдың сентябрь 25
