Кызыл-Эник КУДАЖЫ, Тываның улустуң чогаалчызы.
Суваң суг тайгада Адыглыгга хөй аалдар-биле кады чайлаан. Чай орту чедип чорда, чашпанын чулар дээш келирге, чаргылдажып тургаш, тарып алган тараазының чаагайы кончуг болган. Ынчангаш Суваң чайлагга үр чыдып шыдаваан, Кара-Суг унунче көжүп кирипкен. Улус ышкаш тараа, сиген базыптар хөй мал-маганныг эвес, чаңгыс аъдын, чаңгыс инээн, чаңгыс бызаазын өртеп тургаш, бай оран-таңды өршээп, чаагай үнүп келген ыя ол бичии тараазын күске-күжүгенге чиртпейн, эки ажаап алыр бодаан.
Тараа! Амыдырал чүгле оон туттунуп турар деп чүвени Суваң кымдан-даа артык билир, бай-шинээлиг, мал-маганныг-даа болзуңза, чүгле эът-биле амыдырап шыдавас сен. Суваң ышкаш хөй ажы-төлдүг, ядыы-ядамык кижилерниң көрнүр чүвези — чаңгыс-ла тараа. Байларга хөделдеп, алгы-кежин-даа эттеп бээрге, олар хооруп чи дээш, барба тараа уруп бээр эвес, өзеп чи дээш, хой тудуп бээр эвес, соп чи дээш, инек айтып бээр эвес. Суваң белен эвес аңчы-даа болза, тайга-таңдыда өре-ширелиг эвес, ооң-биле дугурушкан чугаа-сооттуг эвес дээш, орта улуг дыка ынанмас чораан. Ынчангаш ол кара дерин черге төп чорааш, чүгле тараа тарып, ажы-төлүн доруктуруп келген.
Оът-сиген четчип, шагда-ла сөөктели берген. Буга шазын дургаар үнген чашпаннар кижиден бедик. Оларның чидиг чыды кайы ырактан илдең. Суваңның оолдарының бичиилери аш-түрээн уттупкаш, чашпаннар аразынга чаштып ойнап тургулаарлар. Араптаң, Тарак-оол сугларга ажыл четчир: суглаар, ыяш чүктээр, инек солуп өртээр. Оларның иези кыш удур уругларының орбак-дыдыын тыртып эгелээн. Моон соңгаар чай чок апаар болгай, тараа база ажаар, аалдарның дүгүн салчыр, дииңчилерниң айбызын кылыр, ооң кадындан ашак база дииңнеп чортар мен дээн.
Хүн келген тудум, оолдар ачазының кулаан уюктап-ла турганнар:
— Тараавыс кажан кезер бис, ачай?
— Ам-даа эки четчип бышсын — дээш, ашак оларны оожургадып каап турган.
Бир катап оолдары дөгерези даштыгаа турда, Суваңдан кадайы айтырган:
— Оолдар кулаам амыратпастады. Оларга оода бир деспи хире чүведен бут-биле теп берзиңзе чүү чүвел?
Ашак кандыг-даа харыы бербейн, орунда чөленип алган, улчуга берген сөөскен даңзазы-биле таакпылап-ла орган. Элээн болганда, таакпызының хүлүн ожукка кактай каапкаш чугаалаан:
— Бичии манап көрээл, кадай. Хаайы кыска-ла, үр болбаан тараа-дыр, эки чедишсин. Амдыгааштан чемдиктеп-чемирип каапкаш, ажы-төлүвүстү чүнүң-биле чыл ажырар бис?
Кадайы оргаш:
— Чайын диленип тургаш, кургадып алган ааржывыс база төнер четти. Эрги тараавыстан барба дүвүнде бир соолдурум чедер-четпес чүве чытпадыве — деп каан.
Ашак шырайын шимчеш-даа кылбайн уламчылаан:
— Чаңгыс хүн ачылаткан аъдының хөлезининге Хүрең-Чейзеңге база бир барбаны бээр болгай бис. Арай деп-ле чараш-чаагай үнүп келген тараавысты төтчеглевейн көрээл.
Хүннүң-не улам сооп орган. Кежээ-кежээ хадыгылай кааптар. Күскү хүн дургузу кыскалаан тудум, аш-түреңги, көк-хырын уруг-дарыгга улам узун кылдыр сагындырып турган. Кежээлерде Суваңның оолдары кызыл-даван буттарын изиг хүлче тепкилээш, чанагаш хөректерин отка тарлаң-шокар кылдыр дөгегилеп алган, эзегилеп каап олургулаарлар. Чайын кымның хоюн кадарып бергеш, азы паш тигер суун суглап бергеш, азы чаш уруун чайгап бергеш, каш аяк хойтпак ишкенин, кайы хире ааржы чигенин кижи бүрүзү сактып чугаалап кээр, оон хейде-ле чаактарының суу сайырап, чараазын сыыртынгылаарлар.
Суваң сугнуң өөнүң ишти сөөлгү хүннерде инек сүдү- биле өлертип каан куруг шаар-биле өзүн эдип турганнар. Кара-Суг унунда аалдар көшкүлеп келген-даа болза, кымдан диленир боор. Ядыыларның, күжүрлерниң, кижиге бээр чүвези бар эвес, байлар кижиге чүве бээр эвес. Бир-ле кежээ ачазы аъдын эзертээш, боозун чүктээш чорупкан.
— Мынчан аңнар куржааңгылар артында кезек шавыгаларга киргилеп кээр чүве ийин — деп, Суваң ашак аъттанып чыда чугааланган.
Оолдарга ол кежээ дыка-ла узун ышкаш болган. Хөөрежип, от улай салып, олура удуп шаг болганнар. Авазы чудан шаар хайындырып бээрге, ооң-биле ижиннерин изидип алгаш, удугулай бергеннер. Ачазын манап чадап кааннары ол.
Дүне када ачазы чедип келгеш, от чырыдыпкаш, ындазында омаа сүргей чугаалаан:
— Туруңар, оолдарым, эът манаан эзир оолдары дег чүвелеримни аарай. Оран-таңды өршээпкен, элик адып эккелдим.
Оолдарның иези база туруп келген. Оолдар бот-боттарын оттуржуп, улаарааннарын кочулап, хөглүү кончуг ковайып келгеннер.
Паш долу элик эъди быжа берген.
— Чамдык араттар тараазын кезе берген-дир. Амдыызында эъттиг-чемниг тургаш, бичии тараавысты холга киирип алыылыңар — деп, ачазы сергээ хөлчок хөөреп орган.
Эртенинде аяс-кааң, эки-даа хүн болган. Ирей-кадай бажынга турупкаш, шала элээдилеринге база кадыырлар тудускаш, тараазын кезип кирипкеннер. Ашак сиген кадыыры-биле шөргелеп турган. Холу шимчевээн кижи чок, мырыңай бичиилери мажак чыып чоруп турганнар. Чамдык оолдарынга Суваң демир-хүүрек тудускаш, күске үңгүрлерин кастырып каан.
— Күске-күжүген азыраар тараа кайда боор. Боларың үңгүрлеринде эңдере үүжелеп алган чыдарлар болгай — деп, ашак оолдарынга чугаалаан. — Тарааны ынчаар ажаап албас болза, бүдүн хем унун долдур-даа тарып каан тараа чүү чүвеге четчир боор. Чалгааравайн казыңар, оолдарым.
Ынчан Кара-Сугнуң араттары тараазын кидин-не кезе бергеннер. Шөлдерде кижилерни бир-бир көрүп турарга, ховуда доос-кара чыып чип, доңгаңнашкан дуруяалар-ла.
Суваң кожазында арат-биле дараазында аъдын бээр бооп дугурушкаш, ооң аъдын ап алгаш, оларга немей инээн кошкаш, тараазын бастырып алган. Оон бир дүне Кара-Суг унунуң хады чула сырыннап кээрге, даңны атсы шаңда хиизин дөзүнге каап, арыглап каапкан. Дүжүт аянчок болган. Аазаан ёзугаар Хүрең-Чейзеңге тараазының дош бажындан улуг барбаны уруп берген. Артканы ааска, оон ыңай үрезинге өй хире. Ынчалза-даа камнаар херек.
Тарааны ажаап дооскан хүнү Суваңның өг-бүлезинге дой ышкаш сагындырган. Кадай дораан-на бир пашты соолдуруп хооруптарга, оолдары улуг уурну ийи үзүп соктапканнар.
— Дүктүгге-ле адыштап кааптыңар — деп, иези оолдарын чагып орган. — Хары угда чиир силер, мен шай хайындыра кааптайн, оолдарым.
Оолдар, ылаңгыя бичиилери, четтикпейн турганнар. Тараа элгеттинген, шай белен, бичиилеринге сүт база. Думчукка кээп турар чаагай чыттыг, көк-хевексиг, шокарын арыдып каан тарааны авазы хадың урузу дазыл аяктарга каапкан. Бичиилеринден баштады оолдарынга тутсуп эгелээн.
Араптаңны мурнай авазы аякты Тарак-оолче сунарга, оозу ап чыда, от кыдыынче оскунупкан. Аяк долу тараа довурак кырынче төктү берген.
— Канчап барган кижи сен, Тарак, чаш дуңмаларыңдан дора — деп, авазы аяар чугаалаан.
Тарак-оол дегийт-ле ачазынче көрген.
— Аяаң эккел, катап каап берейн — деп, авазы ыыттаан.
Суваң ашак аксында ызырып алгаш орган даңзазын алгаш, оглунче үзеш кылдыр дап берген.
— Үлүүн төп алганда, аңаа катап бербеңер! Черже чашканнап турар тараа чок-тур!
Тарак-оол кезек када туттунуп оргаш, бүлдеңейнип келген карааның чажын чода каапкаш, үне халаан.
Элээн болганда:
— Тараамны даштыгаа чиир кижи мен — дээш, Араптаң база үне берген.
— Мен база — дээш, Тарак-оолдан бичези база үне маңнаан.
Ооң соонда база бирээзи. Ооң соонда база бирээзи... Адактың соонда эң бичиизи үне халаан. Кавайындаазы чүве билир, маңнаптар апарган турган болза, база үне халыыр турган боор.
— Бир удаа ажырбас, кадай — деп, Суваң ашак кадайының сеткилин чазаан. — Чажындан чазыыл-чурумга чаңчыксыннар, тарааны үнелеп билзиннер.
Эң бичиизи үне маңнап кээрге, акылары Тарак-оолду долганы берген турганнар. Чүвениң ужурун биле тыртып кааш, аякта тараазындан ийи ыяш шопулак иштин дүвү-далаш-биле чаагын долдур пактапкаш, хувазын акызынче сунган.
— Мээңиин чип ал, акый, мен ажыйбас мен.
Долдур тараа кагган сес аяк Тарак-оолду үглеп алган турган.
— Мээңиин чи.
— Мээңиин ал.
Тарак-оол кайызыныын-даа албаан. Доңгайып алгаш, оъду уштуна берген ойбак идииниң бажы-биле довурак бөле теп турган. Кым-даа бодунуң буруузун боду хүлээр апаар.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №27 2025 чылдың июль 17