ТЫВАНЫҢ БОЙДУС БАЙЛАА
Тываның Эрзин кожуунда Тастыг деп черде литийниң чыдынын болбаазырадып ажыглаар эрге дээш аукцион садыглажыышкынны эрттирер дугайында даалганы бо чылдың август айда Россия Федерациязының Чазааның Даргазы Михаил Мишустин берген.
Массалыг информация чепсектеринде медээлер ёзугаар алырга, аукционга киржиринге чагыгларны сентябрь айның 29-ка чедир хүлээп алыр, садыглажыышкынны октябрь 18-те эрттирер. Аукционга киржир күзелин илереткен кордакчыларның бирээзи литий болгаш өске-даа полиметаллдар казып-тывар талазы-биле улуг арга-дуржулгалыг «Эльбруссметалл-литий» даг-руда комбинады.
Тываның девискээринде казымал байлак чыдынын кайы-бир российжи азы даштыкы компания болбаазырадып эгелээрге, аңаа таарзынмаан кижилер ону чүге республиканың Чазаа чөпшээрээнил дээн уткалыг шуугаазынны социал четкилерге доюлдуруп үндүрер. Тыва болгаш Россияның өске-даа регионнарында казымал байлактар российжи хоойлужудулга ёзугаар федералдыг өнчүге хамааржыр, оларны канчаар ажыглаарын федералдыг эрге-чагырга башкарар. Эрзинде Тастыг деп черде литийниң чыдынын болбаазырадып ажыглаар эрге дээш аукцион садыглажыышкынны эрттирер даалганы РФ-тиң Чазааның Даргазы Михаил Мишустинниң бергени аңаа херечи.
Холумаанда литий колдаан Тастыг руда чыдыны Тес-Хемче агып кирген Хусуин-Гол хемниң бир адыры Биче-Тастыг хемчигештиң унунда. Геология медээлеринде “Тастыг” деп ат-биле демдеглеттинген бо чыдынны совет үеде-ле, 1955–1960 чылдарда, шинчилеп каан. Тастыгда руданың холумаанда литий 596 266 тонна, ниобий 7 824 тонна, тантал 3 949 тонна, ак-коргулчун 21 363 тонна деп геологтар шинчилеп тодаратканнар. Тастыгның рудазында литийниң хемчээли чүгле Россияда эвес, а делегейде эң хөй дээрзин геологтар санап үндүрген.
Хүннүң чырыының, чылыының күжү-биле тыптыр энергия адыры сөөлгү чылдарда дүрген хөгжээни-биле холбаштыр литийниң хереглели көвүдээн. Делегейниң сайзыраңгай чурттарында болгаш Россияда сөөлгү үеде электромобильдерни хөйү-биле бүдүрүп үндүрүп турар. Оларның шимчедикчилери аккумуляторлар кылырынга литий кончуг херек. Литий биле ниобийни атом, космос технологияларын чогаадып кылырынга база аажок ажыглап турар. Танталды химиктиг үлетпүрде болгаш ядерлиг медицинада ажыглап турар. Бо ховар бүдүмел Тываның өске-даа девискээрлеринде бар. Чижээлээрге, Улуг-Хемниң Арысканда.
Тастыг руда чыдынының курлавырын 30 чыл дургузунда казып болбаазырадып, ховар металлдарны ылгап ап болур. Республиканың экономиктиг хөгжүлде болгаш үлетпүр сайыды Айдыс Саттың дыңнатканы-биле алырга, Тастыгга тудар даг-үлетпүр бүдүрүлгезинге 1000 хире ажылчын туруштар тургустунар. Кажан ону тудуп доозуп, ажыглалга киириптерге, Тываның бюджединге улуг хемчээлдиг үндүрүглерни төлээр бүдүрүлге апаар.
Баш бурунгаар санаашкыннар-биле алырга, бир чылда 710 миллион рубль түңнүг үндүрүглерни төлээр.
Тастыгда полиметаллдарны болбаазырадыр бүдүрүлгени тудары Тываның электроэнергия болгаш орук четкилерин сайзырадырынга база салдарлыг болур. Бо бүдүрүлгени тударда болгаш ажылдадырда, күштүг электри энергиязының шугумун, эки орукту шөйүп чорудар апаар. Тастыг биле Эрзин суурнуң аразы 120 километр хире, оон ыңайлаарга, Тере-Хөлче база чоокшулай бээр. А ол кожуунда кончуг эм-дом шынарлыг, хөй кижилер эмненип турар Тарыс аржаан бар болгай. Моон-на бо ийи кожууннуң хөгжүлдезинге Тастыгда литий дээш өске-даа полиметаллдарны казып тывар бүдүрүлгениң экономиктиг болгаш социал ужур-дузазы илдең-дир.
Ш. ЛОПСАН.
Чурукту интернеттен алган.
“Шын” №71 2023 чылдың сентябрь 20