“Кыштаг”, “Чаа сорук” төлевилелдерниң сөөлгү киржикчилери малчыннар 2020 болгаш 2021 чылдарда алган малының дуюун тургузуп, каш санныг мал алган-дыр, ол хире малды эгидип берип турган. Оларның берген малын муниципалитеттерниң өнчүзү кылдыр хүлээп алыр ажыл бо неделяда доозулган.
Бо харыысалгалыг ажылды боттандырып чорудар бөлүктүң удуртукчузунга ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызының мал ажыл-агый килдизиниң кол специализи Чодураа Иргит томуйлаткан. Ол ажылды аңаа даандырганы база таварылга эвес. Чүге дээрге Чодураа Мөңгеевна Тываның мал ажыл-агыйынга хөй чылдар дургузунда ажылдаан, эртем-билиин, амыдырал-чуртталгазын көдээ ажыл-агыйга берген, байлак арга-дуржулгалыг, бедик мергежилдиг специалист.
Көдээ ажыл- агыйга ооң арга-дуржулгазының дугайында “көрбээн чүвези чок, көдүрбээн хөнээ чок” деп чугаалаар болза – чиге сөглээни ол. Малчын ада-иениң уруу болгаш, мал аразынга өскен, ынчангаш дээди эртемниг зоотехникке өөренип ап, ол ажылдың өзээн өттүр ажылдаан. Зоотехниктен республикага ат-сураа билдингир “Адарган”, "Малчын” дээш өске-даа көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелерниң удуртукчузу, Эрзин кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң начальниги дээш өске-даа харыысалгалыг ажылдарга ажылдап чораан. Мал ажылынга арга-дуржулгазының тевии-биле эртем-шинчилел ажылдарын чорудуп турган. Даглыг черниң тыва хоюнуң бүдүш-шынарын шинчилеп, көдээ ажыл-агый эртемнериниң кандидады эртемден атты база камгалап алган.
— Чодураа Мөңгеевна, “Кыштаг”, “Чаа сорук” төлевилелдерни доозуп турарының чылдагааны чүдел?
— “Аныяк өг-бүлеге — кыштаг”, ооң соонда “Кыштаг”, “Чаа сорук” төлевилелдер Тывага мал бажын көвүдедир азырап өстүреринге ужур-дузалыг болур сорулгазын күүсеткен. Республикада мал бажының саны өскен, ооң санын малчыннар болгаш чурттакчы чон кыдыындан деткимче чокка көвүдедир азырап өстүрер байдал тургустунган. Ынчангаш Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның даалгазы ёзугаар “Кыштаг”, “Чаа сорук” төлевилелдерни доозулган деп санаар шиитпирни 2022 чылдың май 27-де ТР-ниң Чазааның деңнелинге хүлээп алган. Губернатор төлевилелдериниң 2020 – 2021 чылдарда сөөлгү киржикчилериниң эгидип берген малын муниципалдыг тургузугларның өнчүзү кылдыр дамчыдып бээр ажыл дооступ турар. Ол ажылды Тыва Республиканың Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем, Күш-ажыл болгаш социал политика яамыларының, муниципалдыг тургузугларның администрацияларының, кожууннарда көдээ ажыл-агый эргелелдериниң төлээлери, көдээде чурттакчылыг черлерниң чагырга даргалары, кожууннарда өг-бүлеге болгаш ажы-төлге социал дуза төптериниң директорларының киржилгези-биле кылып чоруткан. Ооң түңнелдерин сайгарып көрген соонда, чиге медээлер массалыг информация чепсектеринге көстүп кээри чугаажок.
— Муниципалдыг өнчү апарган мал-маганны ажыглаарының арга-хоргазы кандыг болур ужурлугул?
— Кожууннарның, сумуларның эрге-чагыргалары ол малды ажыктыг ажыглаарының аргазын тывар хүлээлгелиг. Чижээлээрге, Бии-Хем кожууннуң өнчүзүнге “кыштагжылар” – 60, “чаа сорукчулар” 80 бода малды дамчыдып бергеннер. Оларны ажыглап, сандарап дүшкен “Туран” сүт-бараан фермазының орнунга “Аян- Агро” кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилелди тургузуп, эъткир болгаш сүткүр уксаалыг инектерни азырап өстүрер ажылды хөгжүдерин шиитпирлээн. Губернатор төлевилелдериниң киржикчилериниң эгиткен бода малының чамдыызы уксаазының шынарын чидирген, чүгле 92 хире инекти саап турар. Уксаазы баксыраан бода малды бо күзүн соккаш, эъдин садар. Оон кирген акшаны Красноярск крайда ажыл-агыйлардан садып алыр симменталь уксаалыг хунажыннарның өртээнге киириштирер. Черле ынчаш уксаалыг инектерни сүт-бараан фермаларынга азырап өстүрери дээре дээрзин арга-дуржулга көргүскен.
— Чоокта чаа Тере-Хөл кожуунга баргаш келген силер...
— Ийе. Магалыг чараш оранга бистиң ажылчын бөлүүвүстүң кежигүннери барып чордувус. Агаар-бойдузунуң байдалы мал азырап өстүреринге чаяаттынган оран деп билдим. Сөөлгү сан-чурагайлар-биле алырга, Тере-Хөлдүң малчыннары 5171 баш бода, 6964 баш шээр малды, 1470 баш чылгы малды, 700 баш сарлыкты азырап өстүрүп турар.
Тере-Хөлдүң агаар-бойдузун көөрге, кааңдаашкын кажан-даа дүшпес ышкаш. Тайга чер болгаш, терең оът-сиген чалгып чыдар. Тере-Хөлде 119 малчын коданнар бар. Малчыннарның аразындан 24 кижи «Кыштаг», чедизи «Чаа сорук» төлевилелдерниң киржикчилери. Кыштагжылар 40 бода малды, 400 шээр малды, «Чаа сорукчулар» 80 бода малды кожууннуң өнчүзүнге дамчыдып берген. Мал бүрүзүн бодум туда шинчип көрүп турдум. Тере-Хөлдүң малының деңгели дыка эки-дир. Кончуг-даа улуг-шыырак шарыларны көрдүм. 1 тоннаны чайлыг базыптар шарылар бар чорду.
Тере-Хөлге иви төнер чыгыы турду. Агростартап программа-биле Аяс Хомушку Тожу кожуундан 50 иви садып алгаш, оларны орукка 5 ай дургузунда одарладып чорааш, Кунгуртугга сүрүп эккелген. Аястың коданында 12 иви бар болду. Оларның күш-шыдалы дыка шыырак. Тожудан эккелген ивилерниң чамдыызы Никитин Даржаа деп кижиде. Ол ивилер кайда, та кандыг байдалдыг дээрзин тодарадыры чугула апарган дээрзи билдинди.
Тере-Хөлдүң ажыл-ишчи чону мал чеминиң белеткелин дыка шудургу чорудуп турары хемнер уннарында, оймактарда бедидир салып үндүрүпкен кончуг улуг-улуг сарааттардан көскү болду. Совет үеде ындыг улуг сарааттар сиген шөлдеринге бедий берген турар чүве болгай. Кожууннуң сигенчилери мал чемин белеткээр талазы-биле мурнуку одуругже үнген. Сентябрь айга чедир 3 муң тонна ажыг мал чемин белеткеп шыдапкан. Оларның техниказы совет үениң эрги машиналар болгаш тракторлар. Тере-хөлчүлерни республикада боттандырып турар көдээ ажыл-агый программаларынга киириштирип, оларга чаа машина-техника-биле дузалаар үе келген.
Ш. МОҢГУШ чугаалашкан.
Чодураа ИРГИТТИҢ тырттырган чуруктары.
«Шын» №67 2023 чылдың сентябрь 9
