Сергей Мөңгүн-оолович Сат 2022 чылдың февраль 24-те эгелээн тускай шериг операциязы үезинде, Донецк облазының Ямполь деп хоорайжыткан суурнуң чурттакчыларының тайбың амыдыралы дээш тулчуп тургаш, ол-ла чылын май 12-ниң хүнүнде маадырлыы-биле амы-тынындан чарылган. Ол Мөңгүн-оол Шангыр-оолович Сат болгаш Раиса Дакаевна Донгактың өг-бүлезинге 5 угбашкының аразынга 1 оол болуп төрүттүнген.
САЛЫМ-ЧАЯАННЫГ БОЛУП ТӨРҮТТҮНГЕН
1994 чылда Кызыл хоорайның 3 дугаар гимназиязынче өөренип кирген. Школага ол бодунуң лидержи, хөй-ниитижи аажы-чаңын көргүзе берген. Серёжаның киржилгези чокка чаңгыс-даа хемчег эртпес турганын ооң клазының башкызы Зинаида Ооржак сактып чугаалаар: “Серёжа, шынап-ла, кайгамчыктыг оол турган. Ооң чаптанчыг, чараш, бүзүрелдиг карактарын ам-даа сактыр-дыр мен. Биче сеткилдиг, өөрзүрек, бүгү талазы-биле дески турган дээр болза, чазыг болбас. Школага болган хемчеглерниң чаңгызын-даа эрттирбес киржир, мөөрейлерге үргүлчү шаңналдыг черлерни ап чораан эң тергиин, үлегерлиг өөреникчилеримниң бирээзи”. 2003 чылда ол Кызылдың 9 дугаар гимназиязынче шилчээш, 2005 чылда аңаа школаны чедиишкинниг дооскан.
Ол хензиг чажындан хөглүг, угаанныг, сагынгыр-тывынгыр, анаа эвес салым-чаяанныг оол болуп өзүп келген: гитара, балалайка, баян дээш шуптузунга ойнаар, ырлаар-самнаар, билбези-ле чок. Оглунуң бичиизинден тура анаа эвес салым-чаяанныг болганын ачазы Мөңгүн-оол Сат сактып чугаалады: “Оглум бичиизинде ойнаарактар сонуургавас, үңгеп турар үезинде стол адаанга олуруп алгаш, сакпың аксы-биле ойнаар турган”. Үш харлыында уруглар сады барып эгелээш, башкылары бичии-ле көрбейн баарга, херим ойбаандан үнүп алгаш, дезип чоруп каар турган. Авазы уруглар садынга чедирип кааш, автобус доктаамынга турда, оглу чанында турган-даа таварылга бар. Хеймер дуңмазы төрүттүнген соонда, уруглар сады орта барбайн барган.
Школага өөрени бергеш, танцы бөлүүнге кирип алгаш, танцылап эгелээн. Бодунуң бир дугаар сцена кырынга ойнаар көргүзүүнче ачазын ол чалаан. Өөрү-биле “Яблочка” деп танцыны күүсеткени ачазының сагыш-сеткилинде дүүн чаа болган дег чуруттунуп артып калган: “Серёжам сцена кырынга үнүп кээрге, караамга бодумнуң школачы үем көстүп келген. Оглумну көргеш, амырааш, караам чажы сааңайндыр төктүп, ыглап бадырыпкан мен”.
ТААРЖЫР АЖЫЛЫН ТЫПКАН
Школаны дооскаш, шериг албанын эрттиргеш, Тываның күрүне университединге автоорук инженери мергежилди бот-өөредилге-биле чедип алган. Өөренип тургаш-ла, Тываның 55-ки мото-адыгжы (даг) бригадазынга керээ чарып ажылдай берген. “Мергежилиң аайы-биле ажылдаар сен бе, оглум” – деп, ачазы айтырарга, “Чок, ачай, мен бо ажылымга дыка тааржыр кижи-дир мен. Ынчангаш каап шыдавас мен” – деп харыы берген.
“Оглумну чок деп билип тургаш-даа, дөмей-ле үргүлчү манап чоруур-дур мен. Чедип келир ышкаш сагындырар. Эш-өөрүн көргеш, ужурашкаш, караам чажы туттунмас бадып келир-дир. Оглумнуң чаптанчыг ийи оглу база кызы мээң сагыш-сеткилимни өөртүп, алаактырып чоруур. Чаңгыс кеннимни, оглумнуң ажы-төлүн үргүлчү көрүп, карактап чоруурумну аазап тур мен” – деп, маадырның ачазы чугаалады.
📢КАНДЫГ-ДАА БАЙДАЛДАН ХАЛБАКТАНЫП ҮНЕ БЭЭР
Серёжа кады төрээннериниң аразындан база бодунуң онзагайы-биле ылгалып көстүп чораан. Ол дугайында ооң хеймер дуңмазы Олча Ховалыг (Сат) чылыы-биле сактып чоруур. Алышкыларның аразы дөрт-ле хар. Дуңмазынга ол аажок хумагалыг, карактап өстүрүп каан акызы болур. “Мени терге мунуп, номчуп, санап, гитарага ойнап, ырлап дээш хөй-ле чүүлдерге өөредип каан. Өөренири шуут магалыг, нарын чижектерни ша-даа чедирбес. Физикада параграфты номчувайн-даа, формуланы көргеш, сайгарып, бодап кааптар. Физиканың школа программазында кирген шупту дүрүмнерин тергиин билир. Дыка тывызык болгаш, бүгү-ле чүүлдерни чүгле эки талазындан көөр кижи” – деп, Олча акызының угаанныын магадап чугаалады.
Оон аңгыда, алышкылар бичиизинде хлеб талону чидирип алгаш, кандыг арга ажыглапканын база үлешти: “Хлебзаводта киоск чанынга ыглап олурумда, Серёжа акым мээң панамкамны ужулгаш, асфальтыга салгаш, бүдүн рынок долдур ырлап эгелээн. Эрткен-дүшкен улус акымның танцылавышаан, ырлап турарын дыка магадап көрүп, панамкаже көпеектер киир каап турганнар. Чыглы берген акша чүгле хлебке эвес, харын-даа чигирзиг чем садып алырынга безин чеде берген”. Кандыг-даа байдалга таварышкаш, албан бир-ле арганы тып үне бээрин ол демдегледи.
Акызының каяа-даа чорааш, чараш чүүлдер чандыр көрбезин дуңмазы Олча онзалап демдегледи. Ол тускай шериг операциязынга тургаш, ында чимистиг ыяштарның чечектелип турарын чарашсынып, эрги бажыңнарның архитектуразын магадап, видео таварыштыр телефонга көргүзүп турган. “Акым амыр эвес мергежилди шилип алган-даа болза, эвилең-ээлдек, уян сеткилдиг кижи” – деп, Олча чугаалаан.
📢КАЖАН-ДАА, КАЯА-ДАА ТОРУЛБАС
Ынак дуңмазы Олчаның өөнүң ээзи Буян Ховалыг-биле Сергей чоок эдержип чораан. Сергейниң муңгарап турганы кажан-даа көзүлбес, үргүлчү каткы-хөглүг чоруурун күдээзи демдеглевишаан, ооң бүзүрелдиг өңнүү чораанын чугаалады: “Аңаа кижи кандыг-даа чажыдын ажыдып болур. Кичээнгейлиг дыңнааш, чазыпкан болза, чагып-сургаар, арга-сүмезин кадар. Дуза кадар дээнде, бодун-даа, үезин-даа, акша-хөреңгизин-даа харамнанмас. Ооң эң-не ылгалып көстүп чоруур аажызы – ажык сеткилдии” – деп чугаалады. Катының кажан-даа, каяа-даа, кым-биле-даа, кандыг-даа темага чугаалажыптарын, эш-өөрү, төрелдери ону үргүлчү үлегер-чижек кылдыр көөрүн күдээзи Буян демдегледи.
Тускай шериг операциязының берге үелеринде безин бертсинип, муңгарап турганы чок. “Серёга-биле үргүлчү харылзажып турган мен. Регионнуң берге байдалдарынга ол торулбаан. Долгажырымга-ла, муңгак хөөн бичии-даа турбаан. Ынчан Серёганың дайынчы тура-соруу бедик-тир дээрзинге бүзүреп турдум. Кады кылыр болган улуг сорулгаларывыс бар. Ону албан эчизинге чедирип каар мен. Ол бистен арай-ла эрте чоруй барды. Сергей өзүп олурар салгалдарга, ажы-төлүнге, дуңмаларынга үлегер-чижек, маадыр болуп кезээ мөңгеде артар” – деп чугаалааш, маадырлыг чоруу дээш, РФ-тиң Президентизиниң чарлыы-биле “Эрес-дидим чоруктуң ордени-биле” шаңнатканын Буян Ховалыг демдегледи.
📢ЫНАКШААННАР ХҮНҮНДЕ САЛЫМ-ЧОЛДУҢ БЕЛЭЭ
Сергей Сат ада-иезиниң, кады төрээн чоок кижилериниң, күдээзиниң чоргаарланыр кижизи болурундан аңгыда, өөнүң ишти Шеңне Монгуштуң бүзүрелдиг эжи, ожук дажы дег ажы-төлүнүң ынак ачазы. Салым-чолу Шеңне-биле 2009 чылда Ынакшааннар хүнүнде дужуп келгени анаа эвес. Бодунуң кичээнгейлии, кижизии, оюн-баштаа-биле ол дораан-на Шеңнениң ынакшылын, бүзүрелин чаалап апкан. Ынакшылы кыстың төрелдери кайгамчык кижизиг, хөглүг күдээлиг болганынга өөрүп турганнар. Серёжаның биче сеткилдиг, дузааргак, угаан-бодалы назы-харынга дүүшпес, улуг улустуу дег болганын Шеңнениң төрелдери магадап чугаалаарлар: “Өг-бүлевисче чүгле күдээвис эвес, а оглувус кылдыр хүлээп алган бис. Уруувустуң өскен-төрээн сууру Ишкинни чуртсунуп, үргүлчү кээп, чылдың-на аймаавыстың дагылгазынга киржир турган. Төрел бөлүүвүстүң өзүп олурар салгалдарынга үлегер-чижек болуп чораан. Аксы-сөзүнге ээ, күзээнин албан чедип алыр боорга, олар честезинге деңнежиксээрлер”.
Ажы-төлүнге ынакшылы ооң шимчээшкиннеринден көскү дээрзин Шеңне Монгуш чугаалады: “Чеже-даа чай чок ажылдап чораан болза, ажы-төлү-биле кады ойнаар, чугаалажыр, оларны ажыл-ишке өөредир үени дөмей-ле тып алыр. Өг-бүлевиске бүгү-ле чүүл чедер болзун дээш, аажок кызып ажылдап чораан”. Ол дыштаныр хүннеринде өг-бүлези-биле Тываның ыдыктыг черлеринге, хөлдеринге чедип, Улуг-Хем кыдыынга агаарлаарынга ынак. Сергей бодунуң чоок кижилеринге, эш-өөрүнге шуптузунга дески хамаарылгалыг чораанын ажы-төлүнүң авазы демдегледи: “Чоок кижилеринге үргүлчү белек-селек берип, эки сактыышкыннарны ол арттырып чораан. Өөм ээзи чанымда чоруур деп ам-даа бүзүреп турар мен. Чүге дээрге ол мээң бодалымда болгаш чүрээмде ам-даа дириг хевээр”.
📢ЭЖИШКИЛЕРНИҢ САЛЫМ-ЧОЛУ
2023 чылда Сергей Саттың төрүттүнген хүнүнде, апрель 10-да, ооң өөренип чорааны Кызылдың 3 дугаар школазынга “Маадырның партазын” байырлыг байдалга ажыткан. Ук школада 2 дугаар шак ындыг партаны ажытканы ол. Бир дугаарын эрткен чылын база-ла ТШО-га киржип тургаш, маадырлыы-биле бажын салган Чаян Чынанга тураскааткан дээрзин Кызылдың 3 дугаар школазының директору Наталья Заболотнева чугаалаан. Школачы чылдарындан тура-ла Серёжа биле Чаян чаңгыс класска кады эки өөредилгелиг, школаның амыдыралынга идепкейлиг киржип чораан салым-чаяанныг оолдар. Ол ышкаш 55-ки мото-адыгжы (даг) бригадага кады ажылдап тургаш, кады-ла тускай шериг операциязынче чорупканнар. Эң-не харааданчыг чүүл эжишкилер чаңгыс чылын соңнуг-мурнуг амы-тынындан чарылган.
/ Чыжыргана СААЯ.
"Шын" №33 2023 чылдың май 6
