2023 чылда Тес-Хем кожуун үш дакпыр байырлаар: кожууннуӊ 100 чылы, Самагалдай хүрээзиниӊ 260, Самагалдай сумузунуӊ 250 чыл ою. Кожууннуӊ төөгүзү Тываныӊ төөгүзү-биле тудуш, төнчү чок узун, бай, кайгамчык, онзагай. Делегейниӊ кандыг-даа нациязыныӊ, чуртунуӊ, чериниӊ, чонунуӊ төөгүзүн кижилер кылып чоруур, оларныӊ амыдырал-чуртталгазындан, ажыл-ижинден чоннуӊ төөгүзү тургустунар.
Бо эгениң адын Николай Кууларның «Самагалдай аялгазы» деп шүлүүнде «Төөгү шыгжаан аптара сен, төнмес байлак үүжези сен» дээн чараш одуругларындан «ачылап» алдым. Кайгамчык чараш угулзалаан одуруглардан өгбелеривистиң мерген-угаанын сиңирип каанын магададым.
Чонувустуӊ, өгбелеривистиӊ төөгүзү, чурттап эрткен чуртталгазы, салгалдарга арттырган ажыл-херээ база үнелиг. Олар база ыдыктарывыс: Калдак-Хамар оруувусту өгбелеривистиӊ тудуп кылганы, кырган-ачаларывыстыӊ харам чок, сеткилинден өргээн кайгамчыктыг “Кызыл кожувус”, Хомду дайынынга, Ада-чурттуӊ Улуг дайынынга киришкен эки турачыларывыстыӊ маадырлыг чоруктары — чүгле Тывавыстыӊ эвес, а делегейниӊ төөгүзүнде ховар чүүлдер.
Кижи бүрүзү төрээн черлиг, төк кээп дүшкен оранныг. «Алдын» довурактыг хинин шыгжаан чурту, ыдык ораны кижиниң ие төрээн чери болур. Төрээн черим Тес-Хем кожуун «алдын Тес» деп адаарывыс хемивистиң ады-биле адаттынган. Тывавыстың муӊ-муӊ улуг-биче агып, шулурткайнып ырлап чыдар хемнериниң аразында Тес көвей адырларлыг, элбек суглуг хемнерниң бирээзи. Тес суунуң бажы кожа чыдар Моол күрүнениң девискээринде Буланай деп сындан агып үнгеш, бистиң кожуунувусту байлак суу-биле байыткаш, Убса-Нур хөлче киир агып чыдар. Хемивис бир черлерде таваар, уну калбак апарган, а чамдык черде чиңгелеп, далажып агып чыдар.
Тестиӊ ниити узуну 770 км, Тыва иштинде 375 км. Тесче хөй санныг хемнер ыр-шоорлап агып кирип чыдар. Кол хемнерниң аразында Эрзин, Самагалдай, Теректиг-Хем.
Эрзин талазындан улуг хемивисче кирген хемнер: Качык, Сайгал, Нарын, Эрзин, Сөөлчер, Тарлашкын. Тес-Хем кожууннуң девискээринден: Дыттыг-Хем, Ужарлыг, Теректиг, Шивээлиг, Хараалыг, Арысканныг, Хөл-Өөжү, Улуг-Ооруг, Биче-Ооруг, Чооду-Үнгеш, Шалык-Үнгеш, Орукту-Хем, Деспең, Серлик, Бестиг-Хем, Аптара Хоолу дээш баар.
Тестиң кыдыын дургаар ада-өгбелеривистиң кыштаглары, күзеглери турган: Бора-Тал, Морзук үӊгүрү, Теректиг-Арыг, Дыттыг-Арыг, Сырыыр кыштаг, Калбак-Хараган, Ак-Өдек, Өл-Арыг, Ийи-Дыт, Улуг-Хөлчүк, Бичии-Хөлчүк, Ак-Кежиг-Аксы, Көк-Тей, Сала, Кызыл-Чыраа. Өгбелеривистиң «Алдын Тезим, авыралдыг хемим» деп сүдүн чажып чораан чалбарыы бо хүнге чедир салгалдарда дамчып келген.
Тес-Хем кожуун байлак төөгүлүг. Ооң төөгүзү манчы-кыдаттың Тываны эжелеп алгаш, Амбын нояннарны томуйлааны-биле эгелээн. Эрге-чагырганың олурар база Амбын таңмазын туткан чери – Самагалдай. Ол үеде кожуунувус Оюн кожууну-биле чаӊгыс кожуун болуп төөгүзүн эгелээн.
Өртемчейде чон бүрүзү тускай төөгүлүг, эрткен оруктарлыг. Ада-өгбелериниӊ, чериниӊ төөгүзүн утпайн, салгалдарынга дамчыдып чоруур чонну мерген-угаанныг чон дээр.
«Ыяш дазылы-биле быжыг, кижи төөгүзү-биле быжыг». Тыва чонувустуң, өгбелеривистиң бо мерген-угаанныг үлегер домаан утпас, сактып чоруур болзувусса, дыка эки, ооң ханы утказын бодап, өөренип, сагып чоруур болзувусса, кажан-даа амыдыралывыстың «хөлүн» часпас бис.
ОЮННАР КОЖУУНУНУҢ ЧАА ҮЕДЕ ТУРГУСТУНГАН ЧЫЛЫ – 1921 ЧЫЛ
Оюннар кожууну чаа тургустунган Тыва Арат Республиканың эң улуг кожууннарының санынга кирип турган. Ол чаа тургустунган кожуунче амгы Тес-Хем, Эрзин, Тере-Хөл, Таңды кожууннарның девискээри бактаап кирип турган.
«Тес-Хем кожуун» деп ат-биле тургустунганы – 1923 чыл.
Ол чылын сентябрь айда ТАР-ның II-ги Улуг Хуралы чурттуң чаа башкарылга девискээр хуваалда-үлээшкинин кылган. 6 кожуунну чер-девискээриниң аайы-биле эде тургускан. Ынчан кожуунувус «Тес-Хем кожууну» деп адын алган.
ТЕС-ХЕМ РАЙОННУҢ ЧААРТТЫНЫП ТУРГУСКАНЫ – 1941 ЧЫЛ
1941 чылдың март 12-де Тыва Арат Республиканың Биче Хуралының доктаалы-биле чаа алды кожуунну немей тургускан, бирээзи Эрзин кожуун болган. Ол болган өскерилгелер-биле Эрзин, Тес-Хем кожууннары аңгыланып, ийи аңгы кожууннар апарган, ынчангаш Тес-Хем кожуун амгы девискээри-биле тургустунган. Тыва Арат Республика ССРЭ-ниӊ хүрээлеӊинче кирген соонда, Тываның шупту кожууннарын «районнар» деп эде адаан. (Төөгүнүң кыска одуругларын «Самагалдай» деп номда төөгү эртемнериниң кандидады М.Х. Маңнай-оолдуң илеткелинден үндезилеп тургускан).
КАТАП ТЕС-ХЕМ КОЖУУН АПАРГАНЫ
1993 чылдың октябрь 21-де Тыва Республиканың хүлээп алган Үндезин хоойлузу (Конституция) езугаар Тываның бүгү районнарын «кожууннар» деп катап эде адаан.
Тес-Хем кожууннуң эжелеп турар шөлү – 668 723 муң дөрбелчин километр.
Тес-Хем кожуун – далай деңнелинден 1500 – 2000 м бедик черде турар.
Самагалдайдан Кызылга чедир оруктуң узуну – 164 км.
Тываның төөгүзүнде бир дугаар
ыдык ырлыг болган кожуун
ТЕС-ХЕМ КОЖУУН
Сөзү Кара-Күске ЧООДУНУУ
Аялгазы Аңгырак БОЛАТ-ООЛДУУ
Кызыгаарда – Кызыл-Чыраа,
Кыдыг черде – О-Шынаа,
Кара-Хөлдүг Ү-Шынаа,
Кайгамчыктыг Самагалдай,
Шуурмак, Берт-Даг, Чыргаланды –
Шупту Тес-Хем сумулары:
Тес-Хем, Тес-Хем,
Тес-Хем кожуун!
Ужарлыг-Хем, Теректиг-Хем,
Успа-Хөлче углаан Тес-Хем,
Хараалыг-Хем, Шивээлиг-Хем,
Калдак, Шуурмак, Шураштыг-Хем,
Дыттыг, Сайлыг, Арысканныг.
Дыка хөй хем – Тес-Хем ол-дур.
Тес-Хем, Тес-Хем,
Тес-Хем кожуун!
Хары чытпас Кара-Бош-Даг,
Хайыракан, Алаак, Берт-Даг,
Хажыызында кырган Агар,
Хамар, Серлик, Сайгын, Бай-Даг,
Хаан болган Таңды-Уула…
Хамык даглар – Тес-Хем ол-дур:
Тес-Хем, Тес-Хем,
Тес-Хем кожуун!
Чооду, шалык, сартыыл, оюн,
Чолдак-соян, акаа-соян,
Өөлет болгаш өске-даа чон
Өөрлешкен, төрелдешкен –
Амбын-ноян аал-чурту
Алдарлыг чер – Тес-Хем ол-дур:
Тес-Хем, Тес-Хем,
Тес-Хем кожуун!
Урана ЭРТИНЕ, Россияның, Тываның журналистер, ТР-ниң чогаалчылар эвилелдериниң кежигүнү.
Арслан АРАКЧААНЫҢ тырттырган чуруу.
"Шын" №39 2023 чылдың май 31