«Шыяан ам, калбак чүве хадып, борбак чүве чуглуп, иърт, серге мыйызы ирип дүжүп, хуна, серге мыйызы курттуп дүжүп турар шагда…» дээн тааланчыг игил аялгазынга үдеттирген тоол ыдыы-биле чаа ном байырлалы эгелээн.
«Тевек-Кежегениң тоолдары» деп чаа номнуң таныштырылгазы — Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң (ТГШИ) Тыва дыл хүнүнге тураскаадып эрттирип турар хемчеглериниң бирээзи. Ном байырлалынга Тевек-Кежеге тоолчунуң дөргүл-төрелдери, эртемденнер, культура ажылдакчылары база тыва дылдың мөгейикчилери чыглып келген.
Чаа номнуң тургузукчузу — Тыва Республиканың эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы, филология эртемнериниң кандидады, Россияның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, ТГШИ-ниң аас чогаал секторунуң эргелекчизи Зоя Баировна Самдан. Тыва дыл хүнүнүң бүдүүзүнде чырыкче үнген «Тевек-Кежегениң тоолдары» деп чаа ному эртемденниң хөй чылдар дургузунда чыып, шинчилеп келген ажылдарының бирээзи. Келир үениӊ салгалдары тыва чоннуӊ төөгүзүн, аас чогаалын утпайн кадагалап чорзун деп сорулга-биле бо номну тургускан. Эртемденниң чаа ному тыва аас чогаалда чаяан-дөстүг тоолчулар аразында үзүлбээн харылзааны тодарадып, аныяк салгалдарга дамчыдып, тоол ыдар чаңчылды эгидеринге ужур-дузалыг болур.
Тоолдар номунуң байырлалында Тевек-Кежегениң тоолдарындан үзүндүлерни Тываның улустуң хөөмейжизи Мөңгүн-оол Ондар, аныяк хөөмейжи Начын Салчак тыва тоолду ыдарының үндезин аргалары-биле күүсеткенин чыылганнар магадап дыңнаан. Ол ышкаш Тываның улустуң хөөмейжизи Андрей Монгуштуң «Тоолдуң тывызыы» деп тоолчургу чугаазындан тоолдуң кайыын тывылганын, ие кижиниң төлүнге ынакшылының, өпей ырының дугайында билип, улуг сонуургал-биле хүлээп алган.
ТООЛДУ ҮЗҮП БОЛБАС
Эртемден Тевек-Кежеге тоолчунуң допчу намдарын чыылганнарга таныштырган. Кара-Монгуш Тевек-Кежеге Эрелчинович (шола ады Орустаар) Сүт-Хөлдүң Калбак-Хараганга чурттап чораан «алдынчы кара-монгуштар» уктуг 18 кады төрээннерниң бирээзи. Ол хөй дылдарны билир: моол, төвүт, орус, алтай, бурят, кыдаттап кара-чугаалаар турган.
Бо номну белеткеп тургаш, тоолчу Тевек-Кежегениң дөргүл-төрелин, салгалдарындан чыгган материалдарга үндезилеп, ооң намдарындан чамдык чугула медээлерни тодарадып алыр аргалыг болганын база эртемден дыңнаткан.
Тоолчунуң онзагай аажы-чаңын, «алдынчы кара-монгуштар» деп чоннуң адай берген төөгүзүн, ооң чаяан-дөстүг салгалдарын чыылганнарга ол таныштырган: «Ол үениң улузу-биле бир дөмей, Тевек-Кежеге бызаанчылаар, чазаныр, хөөмейлээр, ырлаар турган деп төрелдери сактып чугаалаар. Ооң уругларының уруглары кырган-ачазының тоолдаарын дыңнап өскен. «Бээжинден эккелген мен» дээш, аът хевирлиг хаш (нефрит) хөөргени стол кырынга салып алгаш, тоолдаар турган. Анаа чугаалап-даа, аразында тускай аялгалыг алганып-даа ыдып орар. Чанында кижи чок-даа болза, азы удуп чыдар-даа болза, тоолун төндүр ыдар, «Тоолду үзүп болбас» дээр. 1946 чыл үезинде ооң тоолдарын Олег Сувакпит, Илья Медээчи, Юрий Кюнзегеш суглар база бижидип ап турган».
ТООЛЧУНУҢ САЛГАЛДАРЫ
Тываның улустуң хөөмейжизи Мөңгүн-оол Ондарның игилге күүселдези-биле ном байырлалын ажытканы анаа эвес. Ол Тевек-Кежеге тоолчунуң уруунуң уруунуң оглу. Мөңгүн-оол кырган-ачазының тоолдаарын, чазанырын, хөөмейлээрин дөзеп алган салгалы-дыр деп ном байырлалынга келгеш билдивис.
Мөңгүн-оол өгбези Тевек-Кежегеден келген тоолдаар салым-чаяанын, ооң ханы утказын чүгле сөөлгү чылдарда үнелеп билип эгелээн. Хөөмейжи-тоолчунуң тоол репертуарында амдыызында «Игилдиң тывылганы», «Хөөмейниң тывылганы», «Ак-Кара аъттыг хөөмейлээр Өскүс-оол» дээн чижектиг кыска тоолдар, тоолчургу чугаалар кирип турар. Ам ооң мурнунда кол сорулга – өгбези Тевек-Кежегениң маадырлыг тоолдарын тоолдуң чиңгине 4 хевири-биле (алганып ыдары, чугааланып ыдары, ырлап ыдары, шуудуп ыдары) ыдар арганы эгидип, аныяктарга нептередип сонуургадыры, суртаалдаары.
Тевек-Кежегениң салгалдарының мурнундан тоолчунуң уруу Белекей Тевековна Пюрюнаның оглу ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы, Россияның иштики херектер органнарының хоочуну, халажылгада подполковник Виктор Кууларович Пюрюна номнуң тургузукчузунга өөрүп четтиргенин илереткен. Ол кырган-ачазының төөгүзүн, «алдынчы кара-монгуштар»– алдын тыпкан аймактың төөгүзүн сактып чугаалаан.
База бир салгалы — Тевек-Кежегениң улуг уруу Сержинмааның хеймер уруу Солотбайның улуг оглу Россияның иштики херектер органнарының болгаш Онза байдалдар яамызының хоочуну, халажылгада полковник Николай Мыйтын-оолович Монгуш. Ол өгбезиниң тоолчу чораанын чаа билип алганын чугаалаан: «Тевек-Кежеге өгбемни тоолчу кижи чораан деп, «Шын» солундан номчааш, билип алдым. Ам бистиң салгалдарывыс тоолчу өгбезиниң дугайында бо номнуң ачызында билип алыр. Тевек-Кежеге өгбевистиң 4 ажы-төлүнүң салгалдарынга бо үнген ном улуг белек болду. Бо хүн бистиң аймакка байырлал болур ужурлуг».
ХӨГЖҮМ – ХӨӨМЕЙ – ТООЛ
Ном байырлалынга келген Тевек-Кежеге тоолчунуң салгалдары номну тургускан З.Б. Самданга, ооң коллегалары, эртем ажылдакчылары У.А. Донгакка, Б.Баярсайханга, Л.С. Мижитке өөрүп четтиргенин илереткеннер.
Амгы үеде чиңгине тоол ыдар чаңчыл янзы-бүрү чылдагааннарның хараазы-биле чидип бар чыдар-даа болза, тоол ыдар чаңчылды эгидип болурунуң аргазы – ону үндезин культура системазының чардынмас кезээ кылдыр көөрү. Чаарттынган тоол ыдар чаңчылды тускай тургузуп, чоорту чиңгине тоол ыдарын эгидип ап болур: национал байырлалдар – сүзүк-чүдүлгениң езулалдары – хөгжүм – хөөмей – тоол. Тыва кижиниң бойдус-биле тудужун эң-не күштүг илередип чоруур болгаш, чонга чоок нептереңгей апарган хөөмей уран чүүлү бо ажылывыска ыдык көвүрүг бооп болур деп, эртемден З.Б. Самдан, байырлалды төндүрүп тура, чугаалаан.
А. СОЯН.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
“Шын” №84 2023 чылдың ноябрь 4
