Тибеттиң төвү Лхаса хоорайже Катмандудан 2012 чылдың апрель 12-де меңги-доштар-биле шыптынган Гималай дагларын ажыр ушкаш, чеде бердивис. Гонгар аэропорту Лхаса хоорайдан 60 км черде 4343 м бедикте чүве-дир. Бо хире бедик даг Тывада чок, Мөңгүн-Тайга безин адаанда каар. Тибет чурту ниитизи-биле 4000 м ажыг бедикте туруп турар. Ынчангаш тынар агаар чедишпези дораан билдине берди.
Кыдаттар Тибетти 1951 чылда «чыдып калган чонну сайзыралче кииреривис ол» деп овуузуннуг чылдагаан-биле халдааш, эжелеп алган. 800 чылдарның дургузунде шериг безин чок турган Тибет улуг хоозуралга таварышкан: чүс-чүс сарыг шажын хүрээлери үрегдеттинген, муң-муң лама-башкылар каржызы-биле амы-тынындан чарылган. Ынчан кыдаттар улуг девискээрни чуртунуң ийи можузунче кииргеш, арткан Тибетти «автономнуг район» деп чарлаан. Хостуг чурттап чораан тибет чон 1959 чылда улуг тура-халыышкын үндүрер орта, Кыдат чазак Тибеттиң күрүне болгаш шажын удуртукчузу 14-кү Далай-ламаны тудуп-хоругдаар деп турда, ол баш удур дугуржулга езугаар Индияже хөй чүдүкчүлер-биле кады чуртундан дезер ужурга таварышкан болгай.
Делегейниң хөй-ле аэропорттарынга хынадып чораан бис, ынчалза-даа бо хире үр хыналдага таварышпаан бис. Лхасаның аэропортунга кыдат каайлы ажылдакчылары бисти дыка-ла үр хынадылар. Бир эвес чүъгүвүсте Ыдыктыг XIV-кү Далай-Ламаның чуруун тып алыр болза, онза айыылдыг чүве-дир. Далай-Лама Башкы тибет чонунуң хосталгазы дээш доктаамал демиселде болганда, ол – оларның бирги дайзыны деп санадыр.
Бо чуртту «Тибет» деп европейжилер адаан, кыдаттар «Таңгыт» дээр, а тывалар «Төвүт» дээр ийик. А тибеттер – төвүттер боттары чуртун «Гангюл» азы «Пеюл» деп адаар улус-тур.
Тибеттиң найысылалынче бар чоруур оруувус-даа, Лхаса хоорай боду-даа амгы үениң сайзыралы-биле тудуш болду. Мен Лхасаны Кызылывыс ышкаш деп бодаан кижи мен, ындыг чүве кайда боор, чараш талазы-биле Сибирниң хоорайларын ажып турар мындыг. Ол 3600 м бедикте, ынчангаш аалчылар бажыңының – отельдерниң өрээлдеринде бичии баллоннарда кислород бар, адаккы каътта эмнелгелерде дег, улуг кислород баллонарын тургузуп каан. Альпинистер бис безин тынар агаарның эвээжин дораан эскергеш, оожум шимчеп чоруп тур бис.
Лхасаже албан-биле хөй санныг кыдаттарны көжүрүп эккелген бооп турар. Хөй тибеттерни бис Далай-Ламалар Ордузу Поталага чеде бергеш, көрдүвүс. Оларның арын-шырайы тывалар кара олчаан. Колдуунда тыва шыва тоннарлыг, шляпаларлыг, херээжен улус чаъжын ийи кылдыр өрүп алган. Кижи бүрүзү холунда чок болза эрегелиг, чок болза мани-хурту долгап чоруурлар. Потала деп Далай-Ламалар Ордузу делегейниң «7 хуулгаазынынга» хамааржыр, ЮНЕСКО-нуң камгалалында. Ол бедик тей кырында, бедии 13 каът, иштинде өрээлдерни 1000 деп-даа турар, оон хөй деп медээлер база бар. Далай-Ламалар ажылдап турган ордузунче кирерде, 108 тепкииштерлиг дыйлайып үнген чадалап үнер турган. Бис оларның баскан истери-биле чалбарып үндүвүс. Ыдыктыг Орду ам музей апарган, ооң иштинде делгээн, аскан, тургускан сарыг шажынның эртинелерин хүннүң-даа көөр чүве болза, кижи назыны четпес. Бистер улуг дизе-ле 20 хире өрээлдер кезээн боор бис. Ында чулаларның, бурганнарның көвейи – санаттынмас. Тибеттер-даа, даштыкылар-даа, бис-даа чалбаргаш, өргүлдү салып турдувус. Өргүлге салган юаньнар (кыдат акша), долларлар күскү арыгда бүрүлер дег каът-каът. Потала Ордудан үнүп кээрге, кижиниң мага-боду, угаан-медерели чалгынналы берген дег, чиик-чиик кылаштаар апаар чорду. Буддизмниң эң ыдыктыг Ордузунуң мурнунга Тываның тугун киискиткеш, Тываның адыш ишти довураан чажып кагдывыс.
Дараазында Тибеттиң эң кол, ыдыктыг Джоканд хүрээзинге бардывыс. Хүрээниң бетии талазында бир дугаар херлип тейлээр улусту көрдүвүс. Калбак манзалар кырында тейлээн кижилер чүс-чүс. Бистиң бир эживис тура: «Мынчаар херлип тейлээрге, кижиниң шупту мага-боду, шыңганнары ажылдаар ышкажыл. Кандыг-даа эртенги зарядканың, күш-культураның херээ чок-тур. Ынчангаш тибеттерниң мага-боду кадаң-сииреш, шыдамык, чаңгыс-даа мешпек, семис кижи тывылбас» — деп ажыдыышкын кылды.
Бистиң өгбелеривис Лхасаның та кайы хүрээлеринге далай дег эгээртинмес сарыг шажын эртемнерин хөй чылдарда чедип ап турган улус чүве. Хүрээлерниң хөй архивтерин, судурларын кыдаттар эжелел үезинде өрттедипкеннер болгай. Ынчангаш бистиң өгбелеривис дугайында оода дыргак каразы дег төөгү билип алыры болдунмас-даа. Мээң ачамның адазының адазы Ховалыг Шыырап мында хүрээлерниң бирээзинге 20 ажыг чыл өөренгеш, сарыг шажын философиязының доктору – кешпи эртем адын чедип алган өгбем-дир. Бистиң бурунгуларывыс 18-ки вектиң ийиги чартыындан эгелээш, 1900 чылдарның эгезинге чедир «а» деп үжүктү 5800 км ыракта Төвүт чуртунга «феодалдыг дүмбей» дижиривис үеде чедип өөренип чорааннар-дыр. Шак ындыг ырак черже 2 чыл иштинде чадаг чедер турган, дедир кээрде база ындыг, аът-шарыга чер-ле олуруп болбас. Мээң бодалым-биле алырга, кижи төрелгетенниң төөгүзүнде бо хире ыракка эртем чедип аары-биле чадаг чедип чораан чоннар чок, моолдарның оруу 1000 км эвээш чорду.
Кыдаттар Тибетти амгы үениң сайзыралынга деңней хөгжүдүпкени шын болду. Шанхайдан Кашгарга чедир 5800 км Трансгималай асфальтылыг орукту кылыпканын кижи кайгаар, автомагистральда оруктуң дескизи, кижи блокнодунга бижиттинип олурар. Арттарның бедии 5000 ажыг м: ында чаңгыс тиг-даа көзүлбес, хензиг оюлган-даа тывылбас. Электроэнергия кайда-даа барын орукту доктаамал эдерген электрилиг бетон чагылар, бедик мачталар херечилеп турду. Черниң черинде 2-3 бажыңнар безин электрилиг. Суурларның аразында эң чоогу Кызыл-биле Чадаана аразы хире черде. Тибетте кончуг хөй хөлдер бар. Ол хөлдерден хемнер агып баткан, ынчангаш гидроэлектростанциялар туттунган. Делегейниң эң күчүлүг гидростанциязы Саян-Шушенск эвес, Тибетте бооп турар. Делегейниң эң бедикте 5050 м турар Ронгбук хүрээзи безин электрилиг болганын магадап ханмадывыс.
Бис апрель айның ортан үезинде Эверестче 500 км орукту эрттивис. Бир-ле дугаарында каракка эскертинер чүве – бо оранда ыяш чок, өспейн турар, хараганнар безин чок. Канчап чурттап турар улус боор? Бажыңнарны чүнүң-биле тудуп турарыл, чүнү одап турарыл? дээн айтырыглар чайгаар тыптыр. Бажың тудуп аары нарын эвес, кайда-даа даш хөй-дүр. Тибеттерниң бажыңнары даштан кылдынган, бичии бажың чок. Кажаалары база даш. Оттулар чүүлү — сарлык мыяа, хөй өдээ. Садыглажырда мындыг улус-тур: «Меңээ бир, азы ийи машина сарлык-мыяадан дүжүрүп бер, че» — дээр. Сарлык мыяанга угулзалар чурааш, бажыңнар, кажаалар кырынга кадырып аар чордулар. Ынчангаш бажыңнар даштында өдек, көржең деп чүве чок. А шынааларда оъттаан сарлыктарның хөйү дээрге чуттуг өгде ымыраалар дег, кара-шаар! Бисте болза, ол хире хөй шээр малды безин кижи кайыын көөр. Хойлар, өшкүлер эвээш чорду. Тибеттерге эң чугула мал—сарлык. Бирээде, оттулар чүүл олардан келир, ийиде – саржаг база. Хөй санныг хүрээлерде чулаларга саржаг кудар болгай. Ронгбук хүрээзинге чалбарып чорумда, хүрээ ламазы мени шай ижер кылдыр чалаан. Хүрелдир сүттеп каан, саржаглыг шайны шаажаңга кудуп бердилер. Демир суугуда шай хайындырып турар ийи тибет кадай 10 литр хөнээнче 2-3 кг саржагны киир кааптар чордулар.
Автобус соңгазындан көөрге, кайда-даа часкы тарылга эгелээн болду. Дагларга даштар кырынга тараа канчап тарыыр боор дээн бодалдыг хайгаарап эгеледивис. Хемнер унунда хая даштарын ап кааптарга, бичии-даа бол довурак, хөрзүн артып каар. Ол даштар-биле тараа тарыыр хензиг шөлүн кажаалап аар. Ол шөлчүгешти сарлыкка озук кошкаш, черни аңдарып турарлар чорду. Оларның чанында дугуйлуг тракторлар бар-даа болза, олар чүгле дорт чорткаш, дедирленип үнер, кайнаар-даа эгдинмес. Шаанда совет үевисте дег, шупту чон тарылгада. Чүгле тракторлар ыыды дыңналбас, довурак-доозун ында-мында бурулаан. Ийи-чаңгыс аът-биле чер чарып турары база таваржыр. Аъттарының ооргазында седелкаларда бичии кызыл туктарлыг-даа улус бар, хевири соцчарыштың мурнакчылары турганнар боор.
Тибетте арбай тарыыр болгай, ону хол-биле чажып тарып турлар. Арбай дээрге тибеттерге «Бурган чеми»-дир. Тибет бедикте болганындан мында хүн херелдери кончуг күштүг, арбай-тараа кончуг дүрген болгаш дүжүттүг үнер. Ажаарда, шаандаккы тыва араттар дег, хол-биле кезер, шаңга чедирер, сарлык-биле бастырар, хат-сырынга ыяш хүүрек-биле арыглай октаар. Бистиң чолаачывыс эр шаажаң аякта арбай далганының кырынга саржаг салгаш, сүттүг шайын куткаш, ийи салаазы-биле былгааш, ам дөрт салаазы-биле алгаш, чиптер болду. Бистиң өгбелеривис база ындыг, омааш хереглевес турганнар болгай. Олар арбай далганын «божуур кадайлар чиир чем» дээр турганнар, эр улус ак-тараа далганын чиир чүве. Ол арбайга деңнээрге, тодуг. Бир хүрээге хааржакта хөй арбай далганы уруп каан боорга, оон бир адышты алгаш, амзап көрдүм. Чигзиг чорду. Ыяш чок оранда ындыг-ла ыйнаан, арбайын чедир хоорбас аан.
Тибетте өг чок, ынчалза-даа көшкүн сарлык кадарчылары кара майгыннарлыг боор чорду. Сарлык дүгүнден энчек кылгаш, улуг майгыннар даарап аар улус-тур. Оларның эт-севи, аяк-савазы, каасталгазы дээрге мен ышкаш улуг назылыг улустуң шаг-шаандан билири, ажыглап чорааны чүүлдер болду. Хола паштар мында, улуг хола хөнектер, доңгуулар. Рыноктарда шажын херекселдерин чугаалап канчаар: туңнар, очурлар, эрегелер, бүрээлер, канданнар, бурганнар дээш. Бистиң аваларывыстың, кырган-аваларывыстың эдилеп чорааны каасталгалары: янзы-бүрү карактарлыг мөңгүн билзектер, сыргалар, билектээштер. Тибет чуртунда үнелиг даштарның хөй деп чүвезин! Бо бүгүнү көргеш, угаан-медерелимниң дүвүнден 60-70 чылдар бурунгаар амыдыралывыстың езузу чанымда бо чедип келген кылдыр сагындырар болду. Ооң кадында, автобус чолаачызы магнитофонун ажылдадып алган, оозу тибет ырларны, аялгаларны чаңгыландырып чор. Бир черге «Теве-Хаяның» аялгазы дыңналы берди. «Шу-де!» деп бир ырда сөстер дыңналды. Бистер ону дыңнааш, карактарывыс улгады берген, амырап каттыржы бердивис. А каргыраа сарыг-шажынның лама-башкыларындан келгени маргыш чок.
Каш хонганда-ла кулактарга мындыг сөстер сымыранган дег болду: «Тибеттер силерниң эң чоок төрелдериңер-дир!» Шынап-ла, ындыг болгу дег. Бистиң-биле кожа чыдар моол кижи-биле ужурашканда, олар өске кижилер дээрзин медерелиң билип кааптар болгай. А бистен ушчок, муң-муң километр ыракта чурттап турар тибеттер дээрге дылывыс билишпес-даа болзувусса, кады төрээниң дег чоок болу бээр болду. Оларның аттары дээрге бистиң улуг улузувустуң аттары болгай: Доржу, Норбу, Долума дээш баар. Ам улам нептерээн судурлар аттары база Төвүт чуртундан келген.
Үстүнде чугаалааным барымдааларны чыып келгеш, бодум мындыг уткалыг түңнелге келдим. Бистиң, тываларның культуразы, езу-чаңчылы, уран чүүлү, боттарын алдынары, долгандыр делегейни сайгарарывыс – шупту тибеттерзиг. Ынчангаш бис хан төрел улус-тур бис. Дорту-биле чугаалаарга, тибет угаан-медерел-биле чурттап турар улус-тур бис. 1950 чылдарның тывалары амгы тибеттер кара олчаан: чиңгежек, сииреш мага-боттуг, херээжен улустуң чаактары кызыл долбаннарлыг. Амгы Тывада чүгле мөңгүн-тайгажылар бо овурун салбааннар-дыр. Бо хире аразы ырак чоннар канчап дөмейлежип, төрелдежи бергеннерил? деп айтырыг тыптып кээр. Ооң харыызы мындыг: бир үеде хөй тибеттер – чүс-чүс тибеттер сарлыктарын мунуп, ай деп алгаш, селбегер дүктүг ыттарын эдерткеш, лама-башкылары, уран шеверлери-биле кады Улуг Көш кылганнар. Чуртундан чоруткаш, Тыва девискээринче кирип келгеннер-дир. Улуг Көш болганындан кончуг кыска хуусаада оларның амыдыралының бүгү овурун, шажын-чүдүлгезин шиңгээдип апкан бис. База бир барымдаа. Бир эвес тибеттер бээр чедип келбээн болза, ынаар алзы сарыг шажын эртемин канчап барып чедип алыр бис? Төвүт, Лхаса чедер орукту билир орук айтыкчылары херек болгай.
Маадыр-оол Ховалыг,
Улустуң чогаалчызы.