2025 чыл Улуг Тиилелгениң 80 чыл оюнуң чылы. Фашистиг Германияны тиилээниниң улуг байырлалы. Ол тиилелгени чедип алырынга Тыва Арат Республика ССРЭ-ге бодунуң шаа-биле дузалашкан. ТАР Германияга удур дайынны даштыкы күрүнелерден бир-ле дугаарында чарлаан.
Тыва Чазак “Бар-ла чүүлдү фронтуга!” деп кыйгыны чонга чарлааны-биле бүгү тыва чон ССРЭ-ге дузалажып кирипкен.
Тайга-сыннарда чурттап чоруур чоннуң көдүрлүүшкүнү кайгамчык болган. Арбаннар, сумулар, кожууннар бүгү демин каттыштырып, чаңгыс өг-бүле дег көдүрлүп үнген. Өг-бүле бүрүзү бодунуң үлүүн киирип, мал-маганын, акшазын салып, эът, саржаг, тараа, ааржы, чөкпек дээш, чүнү-даа шыдаар шаа-биле берип турган. Мал-магандан эгелээш чыгдынган бүгү белектерни Кызылга чыып, Абаканга демир-орук вагоннарынга чүдүрүп турган.
ТАР дайын чылдарында 52000 дайынчы аътты, 19 сая акша түңнүг 5 эшелон азы 389 вагон белектерни, 200000 ажыг акша түңнүг аъш-чем аймаан база дайынчы самолёттар садарынга 1 сая 800 муң тыва акшаны болгаш 140000 рубльди чыгган. Фронтуга дуза кылдыр чоруткан бүгү малдың баш саны 700000 болган.
Бир дугаар эшелон белекти фронтуже 1942 чылдың апрель 5-те Абакандан 53 вагонга чүдүргеш, чоруткан. Ону С.К. Тока баштаан чазак делегациязы үдеп чораан. Аңаа чүс-чүс бода болгаш шээр мал, 11 автомашина ЗИС-5, ГАЗ болгаш 530 чадаг-терге база 37 тонна сугарай, 45 тонна балык, 90000 чуурга, 9 тонна колбаса болгаш оон-даа өске чугула барааннарны чүдүрген.
Фронтуже 2 эшелонну, 1942 чылдың август 15-те, 52 вагон ишти белекти Сарыг-Донгак Чымба баштаан делегация Красноярскыга чедирген. Аңаа хөй бода, шээр мал, 17 тонна дүк, ааржы, курут болгаш баскан, үскен быштак, тыва далган, саржаг болгаш өске-даа бараанны чүдүрген.
Дузаламчының 3-кү эшелону 65 вагон ишти белекти 1942 чылдың декабрь 29-та С.К. Тока баштаан делегация чедирген. Ол белекке 4275 бода, 23637 шээр мал-маган, эът, саржаг болгаш оон-даа өске хөй продуктуларны, идик-хеп аймаан: 12000 негей чылыг тоннар, мажы базарда эптиг салаалыг хол-хаптар, эттеп каан алгы-кеш болгаш чүс-чүс эжеш лыжалар дээш оон-даа өске барааннар бар.
Дөрткү эшелон 100 вагонга 10 хыдыкчы самолёттар болгаш танкылар садарынга Тываның алдын фондузунуң шупту курлавырын болгаш хөй мал-маганны, 27572 кыс молдурганы дайынга когараан кижилерге дуза кылдыр чоруткан.
Бешки эшелон 119 вагон чүъктү чедирген. Ол дугайын ССРЭ-ниң камгалал фондузунуң бижээни: Тыва улуг фронтуже 119 вагонга совет дайынчыларга чугула херек чүүлдерни чоруткан.
ЧОНУ, ЧУРТУ ДЭЭШ АМЫ-ТЫНЫН БЕРГЕН
Совет чуртка дузалажыры-биле фронтуже чорудар дугайында билдириишкин бижээн эки турачылар 1943 чылдың август 25-те 207 кижи составтыг аъттыг эскадрон аъттаныпкан. Оларның аразынга 25 харлыг Хомушку Нордуп база чораан. Ол 1918 чылда Шуйга төрүттүнген. Төрээн чериниң каас-чаражын, бойдус-чурумалын магадап өзүп келген. Шуй дээрге кайгамчык чараш черлерниң бирээзи. Нордуп бодунуң үезинде аныяктар аразынга бурунгаар депшилгелиг кижилерниң бирээзи чораан. Ол Бай-Тайга, Барыын-Хемчик кожууннарга истекчилеп, байысаакчылап, а 1943 чылда аревэ кожуун комитединиң секретары турган.
Хертек Сендажы Чочу уруу-биле өг-бүле туткаш, ийи ажы-төлдүг болган. Оглун Ким, кызын Сесимаа деп адаан. Ол ийи чаш адазының арнын чүгле чуруктан көрүп, өзүп келгеннер.
1941 чылда фашистиг Германия ССРЭ-же халдап кээрге, ТАР-ның Чазаа совет улуска дузалажыр, эки турачылар чорудар дугайында чарлык үндүрген. Аъттыг эскадрон ССРЭ-ге дайынчы белеткелди эрткеш, Украинаже октаттырган.
Каш хонук эрткенде, Украинаның Ровно, Деражно хоорайларынга болуп турган дайынче киргеннер. Ол хоорайларны хостаарынга тыва эки турачылар киришкеннер. Нордуп ынчан эскадрон разведчиги, тиилелге дээш, өлүмнү тоовайн, эрес-дидим тулчуп чоруп турган. Нордуп, Тоютчук, Салчак үш эжишки доскуул, хайгыыл кылып чорааш чеже шериг, чепсек санын билип алгаш, чанар уунче чоруп оргаш, бөлүк октуг, боолуг немецтерге таваржы берген. Аңаа аткылажыышкын эгелээн. Тоютчук эжи балыгланган. Балыгланган эжин кагбаан, Нордуп Тоютчукту чүктеп, сөөртүп чорааш, оңгуже кире бергеннер. Олар хөй фашистерни узуткааннар. Тоютчук эжи маадырлыы-биле тулчуушкунга өлген.
Сурмичи дээш дайынга Нордуп баштаан разведчиктер фашистер аразынче халдап киргеш, демисежип тургаш балыгланган. “Муңгаранчыг дидим чон” деп фронтуга ады тараан тываларның бирээзи, гвардейжи Хомушку Нордуп Ровно хоорайның госпиталынга 1944 чылдың февраль 3-те маадырлыы-биле мөчээн.
Ынчалза-даа ачазының амы-тынын харамнанмайн чаалап берген тиилелгезиниң түңнелинде оглу Ким болгаш уруу Сесимаа узун назылап, чаагай тайбың чуртталганы көргеннер. Нордуптуң ачылары, чичилери, ачыңгирлер шупту 100 ашкан! Олар Шуй, Тээли, Кызыл, Абакан, Москва, Санкт-Петербургтан эгелээш делегейниң кайы-даа булуңунда интернационалчы өг-бүлелерлиг чурттап чоруурлар.
База бир онзалап, демдеглеп каар чүүл бар. Ол чүл дээрге, Хомушку Нордуптуң салгалдары шупту патриоттар болган. Ону тодаргайлап бижиирге мындыг. Нордуп Хомушкунуң оглу Ким Хомушкунуң оолдары Буян болгаш Баян база оглунуң оглу Саян, уруунуң оглу Аяс, Сесимаа Нордуповнаның оглу Айдың – шупту 5 кижи тускай шериг операциязының киржикчилери – эки турачылар болуп турарлар. Аяс биле Саян балыглангаш, Москвага эмнеткеш, шөлээлеп келгеннер. Баян эки турачылап чорааш, келгеш: “Ам дедир чоруур мен, кырган-ачамның өжээнин негеп алыр мен” — дээш төрелдерин амыратпастаан.
Кырган-ачазы Нордуп Хомушкунуң салгалдары, ооң боду ышкаш эрес-дидим, патриотчу кижилер болгаш Ада-чуртун камгалаарынга амы-тынын артынга каап, туржур соруктуг кижилер дээрзин бо чижектер херечилеп турар-дыр.
Нордуптуң уйнуунуң оглу (ачыңгири) Сайын Хомушку шеригде, Москваны дроннардан камгалап, эрес-дидимин көргүзүп турар.
Мындыг кайгамчык салгал турда, биске кандыг-даа дайзын дыынмас!
Ким-оол САРЫГ-ДОНГАК, ТР-ниң алдарлыг башкызы.
Чуруктарны Нордуптуң ажы-төлүнүң архивинден алган.
«Шын» №16 2025 чылдың май 1