Ада-чурттуң Улуг дайынының Тиилелгезиниң 80 чыл оюнга тураскааткан хемчеглер Россия Федерациязы биле Тыва Республиканың туктарын киискидер байырлыг ёзулалдан эгелээн. База ол ышкаш Ада-чурттуң Улуг дайынынга совет чоннуң тиилелгезиниң кол демдээ апарган Идрицаның 150-ги адыгжы дивизиязының шаап халдаашкын тугунуң хоолгазын Арат шөлүнче үндүрген. Аңаа Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг, ТР-ниң Дээди Хуралының Даргазы Каң-оол Даваа, республиканың Чазааның кежигүннери, ол ышкаш корум-чурум хайгаараар органнарның төлээлери база кадеттер киришкен.
80 чыл бурунгаар дег аяс хүн
Чоннуң үрде манап келген байырлыг чыскаалы чаңчыл ёзугаар Кызылдың Арат шөлүнге эгелээн. Тываның найысылалының аалчылары болгаш чурттакчылары онза шериг парадын көрүп алыр дээш келген. Бир дугаар одуругларда эң хүндүлүг аалчылар – Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуннары. Юбилейлиг Тиилелге хүнүн агаар-бойдус безин четтикпейн манаан дег, кааң болган. Чыылган кижилерниң сеткил-хөөнү күрүне туктары-биле деңге киискип турган.
“Бөгүн агаар онза-дыр. Изиг эвес, хат база чок. Тиилелге хүнү школачы үелеримден тура эң ынак байырлалым-дыр. Янзы-бүрү маргылдаалар эрттирер, ылаңгыя марш кылажын өөредир боор чүве. Мен 40 чыл бурунгаар парталар артынга олурган мен. Ынчан Ада-чурттуң дайынының киржикчилери көвей турган. Класс шактарында хүндүлүг дайынчыларывыс бо-ла аалдап кээр, фронту чуртталгазын тайылбырлап, тулчуушкуннар дугайында база солун-даа, муңгаранчыг-даа кылдыр чугаалап бээр турганнар. Ам маадырлыг хоочуннарывыс чылдан чылче эвээжеп турар-дыр. Ынчанмайн канчаар төөгүлүг Улуг Тиилелгевис 80 чыл бурунгаар болган” – деп, Ак-Довурактың чурттакчызы Аркадий Сүктер-оол байырлыг чыскаал манавышаан, бодунуң сактыышкыннары-биле үлешкен.
Шериг оркестриниң хөгжүмүнүң күүселдезинге байырлыг чыскаалдың мурнунга кара “Волга” халдып үнүп келирге, Арат шөлүнде барык 10 муң кижиниң шуптузунуң кичээнгейи чараш көргүзүгже угланган. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг келген чонга, ылаңгыя хоочуннарга болгаш амгы шагның эрес-дидим дайынчыларын юбилейлиг Тиилелге хүнү-биле байырын чедирген.
"Бистиң кырган-ачаларывыс болгаш өгбелеривис, фронтучулар болгаш тылдың ишчилери өлүм чок дайынчы болгаш күш-ажылчы маадырлыг чорукту кылгаш, делегейниң төөгүзүнче 1945 чылдың Тиилелгезин кииргеннер! Олар бистиң чуртувустуң хосталгазы болгаш хамаарышпас чоруу дээш тулчуп, фашизмден келир салгалдарны камгалааннар. Тиилекчи улуг салгалдың күчү-сүрлүг маадырлыг чоруунга төлептиг болуру — бистиң ыдыктыг хүлээлгевис!– деп, ол демдеглээш, — Май 9 — Ада-чурт камгалакчыларының маадырлыг болгаш эрес-дидим чоруунуң демдээ кылдыр Россияда шупту салгалдарга ыдыктыг хүн болуп арткан. Улуг байырлал-биле! Россия дээш! Тиилелге дээш! Ура, эштер!"
Владислав Ховалыгның байыр чедириишкининиң соонда, эрткен болгаш амгы үеде мөчээн маадырларга, тускай шериг операциязының маадырларынга мөгейиг кылдыр кажыыдал минутазын чарлаан.
1000 киржикчилиг байырлыг чыскаал
Парадты ийи кезекке чарган: бирээзи – дайынчыларның чараш чыскаалы, а ийигизи – шериг техниказының эртери. Ниитизи-биле парадка муң ажыг кижи бир дем-биле марштаан.
Чаңчыл езугаар байырлыг парадты Кызылдың президентиниң кадет училищезиниң барабанчыларының каттышкан ротазы ажыткан. Улаштыр амгы үениң маадырлары – 55-ки гвардейжи мото-адыгжы (даг) бригадазының дайынчылары парадтың киржикчилери болган. Бригаданың үш шериг албанныглары Россия Федерациязының Маадыры деп бедик атка төлептиг болганын сагындыраал. 1140 шериг албанныглары “Эрес-дидим чорук” шаңналының эдилекчилери, 6015 дайынчы оон-даа өске күрүне шаңналдарынга төлептиг болган. Эрес-дидим оолдар чонун болгаш Ада-чуртун камгалап, шериг даалгаларын ам-даа бедик үлегер-чижектиг күүседип чоруурлар.
Ол ышкаш бо чылын бир дугаар Тиилелге хүнүнүң шериг чыскаалынга херээженнерниң каттышкан парад бөлүү – 55-ки гвардейжи мото-адыгжы (даг) бригадазының болгаш демир-орук батальонунуң шериг албанныглары киришкен.
Улаштыр Арат шөлүнге Федералдыг айыыл чок чорук албанының Тыва Республикада Кызыгаар эргелели марштаан. Оларның аразында Ада-чурттуң Улуг дайынынга кызыгаарларны дайзыннардан камгалап турган маадырларның салгалдары бар, деп башкарыкчы демдеглээн.
Чыскаалдың кожа күрүнеден киржикчилери
Моолдуң кызыгаар албанының шериг албанныглары хүндүлүг аалчылар кылдыр парадка бир дугаар киришкеннер. Моолдуң Кызыгаар камгалалының кол эргелелиниң парад бөлүүн 45-ки кызыгаар отрядының начальнигиниң оралакчызы, подполковник Лхагва-Очир Очирсүрэн удуртуп чораан.
Тываның Баштыңы ук болуушкунну бодунуң социал четкилеринге демдеглээн. Ол ышкаш Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде фашизмге удур демиселге моол чоннуң киирген үлүг-хуузун база ылавылаан:
“ХХ чүс чылдың эң-не коргунчуг дайынының төөгүзүн, фашизмге удур демисежип чораан бүгү-ле акы-дуңмалышкы чоннарның киирген үлүг-хуузун болгаш маадырлыг төөгүзүнче бичии-даа хажыдылгаларны болдурбас ужурлуг бис. Республиканың чурттакчылары Моолдуң кызыгаар камгалакчыларының отрядын улуг хей-аът болгаш өөрүшкү-биле уткуп алганнар. Ада-чурттуң Улуг дайыны Тываның чурттакчыларынга дег моол чоннуң төөгүзүнүң чугула кезээ апарган. Азияның ийи аныяк күрүнелери ССРЭ-ге шериг болгаш экономиктиг улуг дузазын чедирген” — деп, Владислав Ховалыг демдеглээн.
Кызыл Шериг-биле фашистерге удур Моолдан эки турачылар тулчуп турган. Оон аңгыда, Моол ССРЭ-ни аъттар (400 муң ажыг), мал-маган, чылыг идик-хеп, аъш-чем-биле хандырган. Моолдуң хамаатылары Совет Армияга танкылар болгаш дайынчы самолеттар садып алырынга акша-хөреңгини идепкейлиг чыып турганнар.
Май 9-та Моолдуң шериг албанныглары Москваның Кызыл шөлүнге Тиилелгениң кол парадынга база киришкен. Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң 80 чыл оюнга тураскааткан хемчеглеринче, чурттуң президентизи Ухнаагийн Хүрэлсүх баштаан моол делегация Россияның найысылалынче Владимир Путинниң чалалгазы-биле келген.
Шериг техниказын бараалгаткан
Моолдуң шериг албанныгларының соонда Арат шөлүнге Россияның албан черлери болгаш организациялары парадты уламчылаан: Федералдыг кеземче албанының Тывада эргелели, Онза байдалдар яамызының Тывада эргелели, Красноярскының каайлы албаны, Россияның федералдыг суд пристав албанының Тывада эргелели, Тываның күрүне университединиң шериг өөредилге төвү, Кызылдың президентиниң кадет училищезиниң дөрт бөлүү, Тываның кадет корпузу, Кызылдың 11 дугаар школазының кызыгаар клазының кадеттери, Кызылдың экономика болгаш эрге-хоойлу техникуму, Кызылдың 3 дугаар школазының казактар клазы, 55-ки гвардейжи мото-адыгжы (даг) бригадазының аъттыг дайынчылары байырлыг чыскаалга киришкен. Тускай аъттыг шеригни даглыг черлерге, өске хевирниң техниказы эртип шыдавас кезектеринге ажылдаар кылдыр тургускан. Ук ротаның дайынчылары аъттарны башкарарынга болгаш оларны чепсеглээринге быжыг мергежилдиг.
Парадка 55-ки гвардейжи мото-адыгжы (даг) бригаданың шериг техниказы база киришкен. Көрүкчүлер улуг сонуургал болгаш адыш часкаашкыннары-биле техниканы уткуп алган. ТОРНАДО-У деп бронетехниктиг аар чүък машиназы, ол ышкаш химиктиг болгаш тускай эвес биологтуг разведканы чорудар кылдыр тургускан РХМ-5 деп автомашина чоннуң сонуургалын хаара туткан. Ниитизи-биле сес аңгы техниканы Арат шөлүнге бараалгаткан. Ол ышкаш 25 парад бөлүктери марштап эрткен. Байырлыг чыскаалды дирижер Пётр Черниковтуң удуртулгазы-биле Кызыл гарнизонунуң каттышкан үрер хөгжүм оркестри үдээн.
Өлүм чок полк
Тиилелгениң байырлыг парадының соонда Тываның найысылалы «Өлүм чок полк» деп делегей чергелиг акцияга каттышкан. Элээн каш чылдар дургузунда үзүктелген соонда «Өлүм чок полктуң» одуруу байырлыг чыскаалга эрткен. Ооң киржикчилери мурнунга өгбелериниң чуруктарын тудуп алгаш, «Дуруяалар» деп ырының аялгазы-биле оожум эрткеннер. Мария Сарат-оол чылдың-на ачазының портредин тудуп алгаш, “Өлүм чок полк” акциязынга киржир чаңчылдыг, бо удаа база бирги одуругда.
“Мээң ачам Оюн Сарат-оол Шурун-Кара оглу Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи, тыва эки турачы, ТАР-ның ордениниң эдилекчизи. Тыва Арат Революстуг Намның Төп комитединиң секретариадының 1943 чылдың август 25-тиң шиитпири-биле 2-ги тыва эки турачы отрядтың 3-кү взводунуң 2-ги салбырының командылакчызы кылдыр томуйлаткан.
1944 чылдың январьның 29-та 4-кү эскадроннуң тыва аъттыг шериглери Украин ССР-ниң Ровно облазының Деражно суур дээш тулчуушкуннарга баштай киришкен болгаш халдаашкынга төлептиг үлегер-чижекти көргүскен кижи”– деп, Мария Оюн ачазының дугайында чоргаарал-биле чугаалаан.
Ол ышкаш “Өлүм чок полктуң” одуругларында тыва эки турачыларның уйнуктары болгаш оон-даа өске салгалдары база көвей келген.
“Мээң кырган-ачам Аракчаа Оюн Канданович 1922 чылда Тес-Хем кожууннуң Самагалдайның Хем-Аксынга төрүттүнген. Араттың Революстуг Шериинге 1941 чылда часпас-адыгжы кылдыр кирген. Бодунуң эки туразы-биле фронтуже 1943 чылдың сентябрь 1-де аъттаныпкан. Тулчуушкун үезинде 6 немецти чааскаан узуткаан. Мээң авамның ачазының маадырлыг чоруун Совет Эвилелиниң удуртулгазы бедии-биле үнелеп, Алдар ордени-биле шаңнаан. Тывага чанып келгеш, Берт-Дагның Хомушку Чүргүй-оол аттыг совхозунга ажылдап турган. Ол ышкаш школаларга патриотчу кижизидилге кичээлдерин база эрттирип чораан. Мен база кырган-ачам изин изеп, школада кижизидилге талазы-биле методист болуп ажылдап чоруур мен. “Өлүм чок полкка” кырган-ачавыс чуруун тудуп алгаш, чылдың-на киржип турар бис” — деп, Аэлита Чооду маадырлыг өгбезиниң дугайында чугаалаан.
Бо чылын “Өлүм чок полкка” чүгле тыва эки турачыларның салгалдары эвес, а дайынчы хөделиишкиннер киржикчилериниң, ол ышкаш тускай шериг операциязының дайынчыларының чоок кижилери база киришкен.
“Бо портретте мээң оглум Амырда Алдын Сергеевич-тир. Ол 1995 чылдың июль 12-де Кызылга төрүттүнген. Мээң оглум чажындан тура сөөлгү хүнүнге чедир бокс-биле холбаалыг чораан. Кикбоксингиге Россияның спорт мастери, 2013 чылда Европа чемпиону турган. Ол Новосибирскиниң күрүнениң экономика болгаш башкарылга университедин чедиишкинниг дооскан. Биче сержант Амырда Алдын Сергеевич 2022 чылдың сентябрь 24-те Харьков облазының Изюмское суурунга частыышкынның түңнелинде, бетоннар аңдарылган соонда чок болган. Барык 3 чыл эрткен-даа болза, оглумну ам-даа сактып, бодап, чүрээм ыстап чоруур. Бо “Өлүм чок полкта” шак-ла мен ышкаш иелер көвей. Амгы шагның маадырларын бо акцияга мөңгежидип турары эки деп санап тур мен” — деп, Марина Моңгуш чугаалаан.
«Тиилелге хүнү» деп ыры-биле чыскаал доозулган.
Арат шөлүнге хемчеглер
Улаштыр Арат шөлүнге концерт программазы эгелээн, дайын чылдарының хөгжүмү болгаш Тиилелгениң хей-аъды сиңниккен амгы үениң ырылары күүсеттинген. Куттулуп турган аялга бүрүзү амыр-тайбың келир үе дээш тулчуп чораан маадырларга хүндүткел-биле долган.
Ооң-биле чергелештир Арат шөлүнге янзы-бүрү хемчеглер эртип турган. Мастер-класстарга кижи бүрүзү камгалал четкилерин болгаш чылыг куржагларны волонтёрлардан даарап өөренип ап турган. Ол ышкаш Россияның караа көрбес улус ниитилели база мастер-классты организастаан, аңаа киржикчилер мурнуку одуругларда дайынчыларга чугула херекселдерни даарап турган.
Оон аңгыда, тус черниң бараан бүдүрүкчүлериниң ярмарказындан чурттакчылар хөй янзылыг барааннарны сонуургаан: быжырган чемнерден эгелээш, ус-шеверлерниң холу-биле кылган каасталгалар болгаш уран чүүл херекселдеринге чедир делгеттинген. Азияның төвүнде республиканың культуразының байлаан болгаш янзы-бүрү онза, кандыг-даа чонга дөмейлешпес талаларын делгелгеге бараалгаткан.
Ниитизи-биле темалар аайы-биле беш аңгы шөлчүгештер чоннуң кичээнгейин хаара туткан. Олар шупту ханы уткалыг, ук хемчеглер төөгүлүг сактыышкынны кадагалаарынче угланган. Патриотчу шөлчүгешке Тиилелге волонтёрлары кижи бүрүзүнге Георгий кожааларын болгаш кызыл чечектерни үлээн. Ол ышкаш угаан сайзырадыр оюннарны база эрттирген.
Чалыы армейжилер шөлчүгежинде кижи бажы кизирт, эр хиндиктиг чонну Кызылдың аңгы-аңгы школаларындан чалыы армейжилер хаара туткан. Автоматты чазып болгаш чыыр арганы эге класстар өөреникчилеринге-даа, дөгүй берген назылыгларга-даа берип турган.
“Бо дээрге Калашниковтуң АК-47 автомады-дыр. Ылаңгыя улгады берген улус дыка сонуургаар, боттарының күжүн шенеп, аныяк үелерин сактып, боо-чепсекти дыка дүрген чазып, чыыптар чордулар. Ээлчег 100 ажыг кижиден тургустунган. Четтикпейн тур бис” — деп, Кызылдың 1 дугаар школазының чалыы армейжизи Андрей Донгак чугаалаан.
Чаңчыл ёзугаар чон «Солдаттың кашазын» чооглаан. Арбай каржаңындан белеткээн кашаны, изиг шайны, хлебти 245 дугаар аңгы демир-орук батальону болгаш 55-ки гвардейжи мото-адыгжы (даг)бригадазының солдаттары үлээн.
Чыылган чон аразында кымнарны чок дээрил, улуг-биче, янзы-бүрү омак-сөөктүг-даа чон бар болду. Албан-биле Тиилелге хүнүн байырлаар дээш, ырак-чоок кожууннардан-даа келген хамаатылар бар.
Байыр-Белек Сувак, Туран хоорайның чурттакчызы: "Кайгамчыктыг бо Тиилелгениң хүнүнде чаңгыс чер чурттугларымга байыр чедирип тур мен. Амгы үеде ТШО-да киржип турар шериглеривиске тиилелгелиг чанып келирин күзедим. Байырлал кончуг бедик көдүрлүүшкүннүг эртип турар-дыр деп көрүп тур мен. Бичии уруум болгаш уйнуумну эдертип алгаш, «Солдаттың кашазын» амзап чедип келдивис. Ажы-төлүвүске өөредиглиг, оларның патриотчу чоруун көдүрер эки хемчег-дир деп санап тур мен".
350 үлүглүг “солдат кашазын” 2 шак дургузунда белеткээн. Ол ышкаш чаагай кашаны амзавышаан, чон Тиилелге хүнүнге тураскааткан эмчилер делгелгелерин база сонуургаан.
Тываның шупту кожууннарынга Ада-чурттуң дайынынга юбилейлиг Тиилелге хүнүн калбаа-биле эрттирген. Суму бүрүзү бо хүннү онзагай утка-биле организастаарын кызыткан. 80 чыл бурунгаар ышкаш, бистиң чонувус өгбелериниң тулчуп чораан черлерин дайзыннарга бербес дээрзи чигзиниг чок. Олар албан тиилээринге идегел улуг.
Олча ОНДАР.
Буян Ооржактың болгаш Ада Тюлюштуң тырттырган чуруктары.
«Шын» №18 2025 чылдың май 15
