Айдың Донгак бо хүннерде тускай шериг операциязында дайынчы хүлээлгезин күүседип турар. Ол 1991 чылда Чаа-Хөлге төрүттүнген. Шагаан-Арыг хоорайга лицей дооскан. Чита биле Улан-Удэге шеригниң ыдык хүлээлгезин эрттирген.
2014 чылда Кызылда эмчи колледжизиниң фельдшер салбырынче дужаап киргеш, кызыл диплом-биле дооскан. Айдыңның кижизидилге-өөредилгезинге эге класстарның хоочун башкызы, кырган-авазы Биче-кыс Монгушевна Донгак сургап, чагып чорааны аажок үнелиг. Өөреникчи тургаш, чайгы дыштанылгада Чаа-Хөлде көдээде улуг улузунга дуза кадып бо-ла баар. Инек мал кыштадырынга чугула херек ажылдар — өдек кургадып, савалап бээри безин улуг үүле болгай. Элээди үезинден-не кежээ, шимченгир оол болган. Сезен хар чоокшулаан кырган-авазы студент уйнуу Айдыңга пенсиязындан дузалап доостурганы улуг деткимче болган.
Айдың Сергеевич ажылчын базымын республиканың 1 дугаар уруглар эмнелгезиниң реанимация салбырынга эгелээн. Ийи чыл дургузунда чаш ажы-төлдүң кадыын эмнеп, эмчи дуржулга ап, мактал чедип, эки ажылдаан.
2024 чылдың июнь 20-де ыяк шиитпирни кылгаш, тускай шериг операциязынче керээ-биле аъттанган. Луганск Улус Республикада бир хоорай чоогунда полигонга эш-өөрү-биле бир ай шериг белеткели эрткен. Оон Курск угланыышкынче келдирткеш, шаап халдаар ротаның эмчи салбырынга балыгланган солдаттар үндүрүп эккээр эвакуация бөлүүнге дужаал-биле быжыглаткан. Частыышкыннар болуп турар, ок-боо, «ужар куштар» адаа-биле балыгланган дайынчылар үндүрүп эккээри белен эвес. Эштери-биле балыгланган чеже-даа солдаттарга дуза кадып, эккелгилээн.
Октябрь 23-те ийи квадроциклдиг үш кижи мурнуку шугумче үнүпкен. Мурнунда эжи чааскаан, соондаазынга Айдың биле эжи бир квадроциклге халдып чорааннар. Мурнунда квадроцикл чаа хевирниң, ында келген дрон «көрбейн баар» тускай херексел салып каан, ону базып каап чоруур. Соонда квадроцикл эрги үндүрүлгении, ында ындыг херексел чок, күжү база эвээш, ынчангаш элээн чыдып каап чоруп турган. Ол өйде дрон-камикадзе халдап эгелээн. Айдың боо-биле ийи-үш-даа катап адарга, дрон частыргылапкан.
Дорт келген дрондан Айдың «чүү болур ирги?» деп бодапкаш, оң холу-биле арнын дуглап четтигипкен. Частыышкындан угаанын чидирипкен. Мурнунда чораан эжи көрнүп кээрге, ол чоокта ыш-бустан чүү-даа көзүлбээн. Дедир халдып келгеш, дириг-даа бол, билинмес Айдыңны чүдүрүп алгаш, санитар кезээнче халдыпкан.
Айдың-биле кады олурган эжин, сөөлүнде айтырарга, бажы аңгы одурлуп калган чыдар болган. «Өлүмден мени камгалап эккелген эжимни, ооң мурнунда бир хүн эвакуация бар чорааш, ол кижимче хенертен дрон-камикадзе дорт бар чорда, дүжүр боолапкан мен. Ол дронну ырактан башкарган кижи чазылдыр базып четтикпейн барган. Бот-боттарывысты дириг арттырышканывыс аайлашканы
ол» — деп, дайынчы сактып чугаалаар.
Ада-чурттуң Улуг дайынынга хөй аймак өгбелерниң маадырлыг чоруктарын бо өйде катаптап турар ТШО дайынчылары колдуунда шола-кыйгы аттарынга чугаалажып чаңчыккан. Айдыңның кыйгызы «Сылдыс».
Ынчан балыгланган, өлүг-дириг аразында Айдыңны дораан Курск хоорайда госпитальче чоруткан. Аңаа бир хонук эмнээш, Москваже чоруткан. Красногорск эмнелгезинге бузунду октар уштуп, кезип, чеди хонук эмнээн. Оон он чеди хонук санаторийге дыштанган. Ол чоруп турда, бир ай хире үе эрткен.
2024 чылдың декабрь 4-те Кызылынга келгеш, өг-бүлези, ажы-төлү, чоок улузу-биле өөрүшкүлүг уткушкан. Кызылдың эмчи колледжизинге-ле танышкаш, өг-бүле туткан ынак эжи Саглай Михайловна үш ажы-төлүн азырап, кижизидип, бүле одун чылыг, чырык ээлеп орары ол. Улуг оглу 6 класс четкен.
Айдыңның ада-иези Херел биле Айлаңмаа Ногаан-оолдар Шагаан-Арыгда ажылдап, чурттап чоруурлар. Олар беш ажы-төлдү азырап өстүргеннер.
2025 чылдың февраль 23-те Тываның Чазаа тускай шериг операциязының 30 киржикчизинге чурттаар оран-сава экижидеринге ажыглаар акша сертификаттарын байырлыг байдалга тывыскан. Ол дээрге бир бажың өртээниң 30–35 хире хуузу-дур. Айдың биле Саглай Донгактар оларның өг-бүлезин ол даңзыже кииргени дээш Тываның Чазаанга болгаш хоорай деңнелдиг Каа-Хем суур чагыргазынга өөрүп четтиргеннер. Бажыңының ипотеказының кезиин дуглап алганнар. Айдың ТШО-дан келирге, арткан акшазы-биле бажыңын улгаттырып, бойлер, электрокотёл салдыртып алыр сорулгалыг.
Бис Айдыңның бурганнай берген кырган-авазының кыс дуңмазы болур 80 хар чоокшулаан өөм ишти-биле меңээ ужуражып келгенде, дайынчы-биле хөөрешкенивис ол. Чоруур мурнунда Айдың мага-бодунуң оң талакы чартыын биске көргүстү. Ооң экти, өжүн дашты, дөңмээн дургаар үттүг-таар дег, кара өңнүг сорбулар арткылаан. Бичии, ынай ок бузундулары ам-даа арткылаан. Ынчангаш кымның-даа төлү мага-бодунга бузунду октар эдилевезин күзээр болду.
«Бо шагда боо азы автомат туткаш, аткылашпастаан, колдуу дроннар дамчыштыр дайылдажыр апарган. Бежен-чеден муң өртектиг дрон-камикадзе миллионнар өртектиг танкыже боду кады чазылдыр тараннаптар, улуг-биче «кола» дег снарядтар астып алган болур. Украиннерниң «Баба-Яга» дээр, трактор дег дааштыг, улуг дрону ужуп келгеш, хөй миналарны черже бадырыптар, олар чазылбайн черже киргилей бээр. Солдаттар ону чазылдыр базыпкаш, буттары үстүп, кемдеп турары ол» — деп, чепсек билбес биске Айдың тайылбырлады-даа.
Кырганнар, бис-биле, сагыш хандыр чугаалашкаш, бажыңдан үнүп чоруптарда: «Чүвени канчап билир дээш, ужуражып, көрүп келгеним ол» — дээрге, оглувусту кээргедивис.
«Багай бодалдар черле угаатпас, эки сагыш-сеткилдиг чоруур чоор» — деп оглувусту чагып, сургап байырлаштывыс.
Айдың Сергеевич Уссурийскиде шериг кезээ-биле керээ чаргаш, тускай шериг операциязынче аъттаныпкан.
Дириг төөгү болу берген, чалыы, чараш оолдарывыс дайынчы хүлээлгезин төлептиг күүсеткеш, тиилелгелиг кадык-менди чанып келирин йөрээлиңер.
Дегут ДЕМЧИК, Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.
Чурукту маадырның архивинден алган.
«Шын» №9 2025 чылдың март 13