Февраль 3-те эрттиргени Аппарат хуралынга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол: “Хамаатыларның сөөлгү үеде киирген хомудал билдириишкиннериниң көвүдээнин бодаарга, бок айтырыы кижилерни дыка дүвүредип турар-дыр. Тояап чоруур черлик ыттарның көвүдээнинге база хомудалдар хөй. Кайда боктуг-дур, ында – ыттар. Ыттар чыглыр черлеп чорууру чүгле бичии уруг-дарыгга эвес, улуг улустарга безин коргунчуг апарган. Бокту үндүр сөөртүр ужурлуг “СТ-ТБО” КХН регион оператору бокту үндүр сөөртүр талазы-биле бодунуң дорт хүлээлгелерин күүседип шыдавайн, контейнерлер тургузар шөлдерни кылбааны, чамдык документилерни тургуспааны дээн ышкаш бодун агартырының янзы-бүрү чылдагааннарын ажыглап турар. Мындыг чүүлдер хоорайда бокту аштаарынга “Чаагайжыдылга” муниципалдыг унитарлыг бүдүрүлгени хаара тудар ужурга эрге-чагырганы чедирген. Бо чүүлдерни чогумчудур шиитпирлээр даалганы тудуг болгаш чуртталга-коммунал сайыды Евгений Овсянниковка бердим. Регион операторунуң ажылдап шыдаваанынга хамаарыштыр чаңгыс аай турушту ооң ажылынга хамаарылгалыг албан черлери ээлээр ужурлуг. Час база чай дүжүп кээрге, бок озал-ондаан болдурбас дээш, прокуратура, хоойлу-дүрүм камгалалының болгаш суд органнары аңаа харыыны бээр ужурлуг. Хемчеглерни баш бурунгаар алыры чугула. «Росхереглелхайгаарал» албан чери чогуур хемчеглерни алыр болза эки, муниципалдыг эрге-чагыргалар база сулараан херээ чок, чогум-на олар боттарының девискээрлеринде корум-чурум дээш харыысалгалыг болгай” – деп чугаалаан.
Чуртталга-коммунал ажыл-агыйының специалистери болгаш эксперттери бок реформазын эки белеткел чок, буу-хаа боттандырып кирипкен деп санап турар. Специалистерниң болгаш эксперттерниң кандыг-даа тайылбыры чокка-ла ол ылап-ла ындыг дээрзи кижи бүрүзүнүң караанга көскү.
Мен база ону чурттап турарым хөй квартиралыг бажыңның чанында бок овааланган черден, контейнерлер аттыг ойук, ыйык дөрбелчин демир хааржактардан хүн бүрүде көрүп тур мен. Ол чер “бок реформазының” эң-не улуг “дайын шөлү” апарган. “Тулчуушкуннар” ында хүн бүрүде болуп турар.
Бистиң бажыңывыстың чурттакчылары шупту богун ол “дайын шөлүнге” аппарып төгер. Бажыңның даштыкы девискээринде бокту аштап турар ажылчын хамык бокту контейнерлерге уруп, оларның чанынга бөлүп каар. Контейнерлерде бокту үндүр сөөртүр ужурлуг “СТ-ТБО” КХН регион операторунуң машиналары келбес. Оларның орнунга эзирик-элээр тояанчылар чедип келгеш, аъш-чем артыы дилеп, бокту чазарлап, контейнерлерни черже чыттыр октап эгелээрге, ажылчын болгаш бажыңның чурттакчылары оларны соксадырга, демгилери олар хөөкүйлерни тоовас-даа. Харын мырыңай боттарын эттеп каг чазар. Бөлүк-бөлүк кылдыр чыглып алгаш, хоорайның девискээрин кезип, чимзенип чоруур хөй ыттар база ол “дайын шөлүнге” келгеш, бокту чазарлап кириптерлер. Оларны ойладырга, ыттарның дайынчы тактиказы дыка кажар болдур ийин, долгандыр халышкаш, катап эглип кээр. Ынчангаш “бок реформазынга” тояанчылар биле ыттар база “киржип” турар деп чугаалап болур.
Бокту чүге үндүр сөөртпейн турарынга хомудап, “СТ-ТБО” КХН-ге чеде бээривиске, бис чүгле контейнерлерде бокту үндүр сөөртүр бис, оваалап каан бокту үндүр сөөртүр хүлээлге бисте чок, контейнерлерни башкарыкчы компаниялар тургузар ужурлуг деп, В.В Попов харыылаан чүве.
Бистиң бажыңывыстың девискээрин аштаар ажылчын-даа, чурттакчылар боттарывыс-даа ол “дайын шөлүнге тулчуушкуннарга” чылча шаптырган бис. Бокту үндүр сөөртпес “СТ-ТБО” КХН регион оператору, контейнерлерни чыттыр октап кааптар тоянчылар, чыып каан бокту чазарлап кааптар ыттар бисти тиилээн. Ынчангаш бажыңывыс чанында бок овааланы берген чыдар.
Угаан-медереливис таан мырыңай туугай эвес, “бок реформазының” хоойлу-дүрүмүн ажып, аңаа эксперттерниң үнелелин сонуургап көрдүвүс. Хоойлу-дүрүм сайгарарывыс “азалар” ышкаш, аңаа “хол-будувус” сыйып ап болур" бистер ышкаш кижилерге ол-даа берге херек чорду. Боттарывыс шаавыс-биле сайгарарын оралдаштывыс. “Бок реформазының” хоойлузунда будулчак чүүлдер бар, аңаа эдилгелерни, чазалгаларны РФ-тиң Чазааның доктаалдары-биле киирген.
Биске эң-не кол чүүл – бок төгер шөлдү кайы организация кылыры, аңаа контейнерлерни тургузары. Чүгле бо чүүлге эскперттерниң, юристерниң, прокуратура ажылдакчыларының безин тайылбырлары аңгы-аңгы чорду. Чижээлээрге, № 89 федералдыг хоойлуда “контейнерлер шөлүнге арыг-силигни башкарыкчы компания тудар”, “бир эвес регион оператору бактан бокту чүдүрүп аппарганда, шөл бокталган болза, башкарыкчы компания аштаар”, “бок чүдүрүп алыр черни регион оператору аштаар” дээш башкарыкчы компанияларның болгаш регион операторларының ажылчыннарының аразынга артыктажыр азы ажылды бот-боттарынче чууй кагжыр чүүлдерни тывылдырып болур кылдыр хоойлуда бижиттинген деп эскердивис.
Бок контейнерлерин кайы организация азы кым садары болгаш тургузары федералдыг хоойлуда база чиге тодараттынмаан болду. Бо чүүл база башкарыкчы компаниялар биле регион операторларының аразынга чөрүлдээни үндүрүп болур. Чогум-на бо чүүл Кызыл хоорайда тургустунуп келген эвес ыйнаан?
“Бир эвес регион операторунуң тарифинче контейнерлер садып алырының болгаш тургузарының чарыгдалдарын киирген болза, ону регион оператору бодунуң акша-хөреңгизи-биле кылыр” дээн одуруглар хоойлуда бар. Тарифтерни регионнуң эрге-чагыргазы доктаадыр болгай. “Бок реформазының” хоойлужудулгазында ажылдарның хөй кезиин тус чер органнарынче болгаш башкарыкчы компанияларже чууй кагган бооп турар.
Чуртталга-коммунал ажыл-агый адырынга хөй чылдарда ажылдаан улуг арга-дуржулгалыг кижилерниң бодалы-биле алырга, “бок реформазының” кызыгаарын шын эвес тургускан. Бокту аштаарын, чыырын болгаш үндүр сөөртүрүн тус черде башкарыкчы компанияларга, бокту болбаазырадырын регион операторларынга хүлээдип каан болза, реформа шуудаар турган ийик. Бир эвес Кызыл хоорайны алыр болза, чуртталга-коммунал ажыл-агый адырында башкарыкчы компаниялар, эштежилгелер бокту аштап, чыып, контейнерлерге үндүр сөөртүп турганнар. Найысылал бокка туттурар деп баарга, регион операторунуң орнунга үндүр сөөртүп-даа турлар.
Шаңгыр-оол МОНГУШ.