Эдуард ДОНГАК, чогаалчы “М.А. Шолоховтуң 100 хары” медаль-биле шаңнаткан.
(Чечен чугаадан үзүндү)
Кулузун-Шынаазын баштай көрген кижи чоогунда саглаңайндыр үнүп чыдар арга-арыг чок, ымыраалыг шынаада кыдыг суур дээр. А херек кырында Кулузун-Шынаазы тулган чараш, чараш боорда, турар чери ховар дээн байлак оран. Суурнуң кедек талазынче кайгаптар сен: Таңды-Уула сынындан эдектелдир бадып келген сүүр-сүүр баштыг бедик даглар эривес меңгилерден аккан дамырактар катчып алгаш, мырыңай хемнер сыыгап, харын-даа чамдыктары чиде бергилээн. Олар канчап барган деп? Шынаада чиндиңейнип чыдар тулаа, хөй санныг хөлчүктер ол ышкажыл.
Хемчигеш бүрүзү аттыг. Айлыктыг, Хүннүктүг, Деспектиг, Теректиг, Чуңмалыг, Шураштыг, Эңгилек, Доңгулак дээш-ле чоруп бээр. Оларны картадан дилээш, тыппас сен. Олар дажывайн чыдырда, чадаг кижи даш баштап кеже халыыр. Кедезинге кара булут сыннар кырынга диргелип келгеш, чайык, долузун кудуптар. Даштар аразында шулурткайнып агып чыдар дамырактарның өңү кызыл божа кылдыр хуулуп, оруунга таварышкан инек-даштарны чууктап, савазын ажа халып, чуглуп-ла бадарлар. Ёзулуг кашпалдар база мында. Оргу-дески Таңдызындан дамырак суглар судалдар ышкаш сыстып үнүп, сымыранып ырлажырлар. Оруу узап, каттышса-каттышса, хемнер апарып, Таңды бажындан окталы берген чүве ышкаш, ужугуп-ла бадарлар. Улугларының даажы дөө-ле хем дүвүнде каагайнып, кайы ырактан дыңналы бээр. Олар, далайынче далашкан чүве дег, дүн-хүн чок мөөреп-ле чыдарлар. Кашпалдарның чамдыызындан харай бээрге, дөвүн куду дүвү көзүлбес: чүгле хем даажы дыңналыр. Кашпалдар ишти-биле чадаг кижи кылаштаар арга чок, узун дыт бажынга деңнежип турар ужарларлыг.
Хемнер бажы ак. Аалдар аңаа чайлаар. Кааң чайын безин “ыы!” кынныр ымыраа-сээк үнү дыңналбас, сээк хонмас сериин чайлаглар мында.
Чамдык чайлаглар хем иштинде болгулаар. Өг иштинден көөрге, дүндүктен ол-бо талада эңмек хаялар хереп алган, куржаңгыларда те, чуңма таваар оъттап чоргулаар.
Дээрдиве дүндүүштелип үне бээр дээш, маргышкан чүве дег, сүвүр баштыг бедиктер-ле долу. Ак-Бедик, Кара-Бедик, Хайыракан. Чала дагларының баштары оңгаар-дескээр харанып, кайы ырактан кажарарып көстүп турар. Таңды сынындан оранчок куду иштик черде-даа болза, чайның кончуг изиинде ооң кырынга сериин салгын үргүлчү үрүп чыдар. Дээр чүдереп, бүргеп келгенде, бо сүвүрлерниң өң-чүзүнү көңгүс өскерлип, бир янзы хуула бергилээр. Эң бедик ийи сүвүр баштарын булуттар дуглап алганда көөрге, олар дээрни баганалай шанчып алган, өске бедик даглар өг ханазы дег апаргылаар. Мындыг хуулгаазын оранда аң-мең, даг кужу эңдерик. Уларларның алгызы даң бажында кайы ырактан дыңналып келир. Олар бедиктерден ишкээр ужуп баткаш, чемнеп хонарлар. Даң хаяазы-биле кады олар сын бажынче кылаштажыптарлар.
Май-оол биле Сүгдер-оол өөр-өөр уларларның даң бажында сын кырынче кылаштажып үнүп бар чыдарын аажок магадап көөрлер. Оранның чараш кужун хоюспас дээш, олар ылым-чылым олурарлар.
Кулузун-Шынаазын ам база катап сонуургай кааптаалыңар. Соңгу талазында дээринде шанчып алган бедик даглар дуглап, кажаалап алгылаан. Мурнуу талазында делгем шынаа ынаар-ла шөйлүп чоруй барган. Хөлчүктерниң хөйүн канчаар сен: бичиилери, аът караа ышкаш бичии, а улуглары аал коданындан бичии-ле дап. Маңаа кандыг-даа аң-мең кыш, чай чок араатаннардан шөлээни кончуг чаштынып чоруурлар.
Кулузун-Шынаазы чазын мырыңай дүвүренчиг болу бээр. Баштай келгеш, кижи чанарын уттуптар. Тулаа шыгы турлаглыг кара-дуруяалар өөр-өөр болуп алгаш, эрте чазын аяс дээринге ужуп келгеш, “Туру-урук! Туру-урук!” деп алгыржырлар. Төрээн черин сагынганын часкарып, мендилежирлери ол-дур. Оларның-биле чаржалаштыр өдүрек, кас хөлчүктер сыңмас кылдыр хонуптарлар. Ырактан көөрге, терек чөвүрээзи сугну көзүлбес кылдыр дуй чыдып алган дег апаар.
Хар эривейн чыдырда-ла, алдын-сарала аңгырлар бир дугаарында часты медээлеп келирлер. Удаваанда ак, бора кастар дистинчипкеш, хөлчүк, тулааларны дуй олургулаптар. Үр-даа болбас: та чеже хевирниң чүвези ыйнаан, Кулузун-Шынаазынга суг куштарының алгызындан тускай аялга ыдып турганы дег апаар.
Оолдарның эң ынак хөлдери бар. Оларның аттары база онзагай чараш болдур ийин. Алдын-Хөл, Уран-Хөл, Кужурлуг-Хөл. Бо черниң кулузунун өрт чивээн, кижи кеспээн. Ынчангаш суг куштары кандыг-даа дүвүрээзин чокка маңаа уяларын тудуп, оолдарын өстүрүп турарлар.
– Куш базаары эгелей берди – деп, бир эртен Сүгдер-оол чугааланган.
– Дүүн кежээ-ле дыңнап кагдым – деп, Май-оол харыылаан.
– Баргаш келир бис бе? – деп, Сүгдер-оол айтырган.
– Мен база сеңээ ону чугаалаар чоор бе дээш келдим.
– Мен белен мен...
– Менде чүү боор. Ам дораан-даа болза, халып ыңай болур мен.
– Кайызынга баар бис ынчаш?
– Уран-Хөл чедир чораай-ла бис. Азы кандыг деп бодай-дыр сен?
– Ыраксынып тур боор деп бодадың бе? Куштуң хөй чыглыр чери ол ышкажык – деп, Май-оол ынаар шынааже харанган.
Кулузун-Шынаазында эңме-тикчок хөлчүгештерниң чүгле улуглары аттарлыг. Кужурлуг-Хөл шынааның мырыңай кыдыында. Эң улуу ол. Алдын-Хөл база-ла шынаадан шала кедек тырта болгаш, эриктери колдуунда-ла кургаг чыгыы. Кужурлугдан бичежек.
Уран-Хөл олардан биче-даа болза, чогум тереңи кончуг. Кулузун-Шынаазында хөлчүгештер дугайында улустуң тоолчургу чугаазында дег болза, Уран-Хөлдүң дүвү чок. Тулаа шыва алган шынааның мырыңай дүвүнде чыдар. Ооң чоогунда өг орнундан шала дап хөлчүктер-ле долу. Хөлчүк бүрүзүн талдан бедик кулузуннар дуглап алгылаан. Ынаар чүгле узун хончулуг суг идии кедип алгаш, кылаштап чедер. Хөлчүгештер аразында бугаланган сугну көөрге, шимчээр-шимчевес-даа ышкаш, чиңгези хөлчок шөйлү берген. Шынында ында ханызы аажок арык суглар чылар-чылбас болуп алган, ёзулуг хем агып чыдар.
Кедезинге хайнып-мөөреп, оруунга таварышкан хая-дашты борбаңнады чууктаптар калчаа далай хемивис ховуларга чиде берип, ам мында үнүп чыдары ол-дур. Ужу-кыдыы көзүлбес делгем шынааны тайгадан баткан хемнер суггарып чыдар.
Шынаа дургаар арыкталып бадып чыдар суглар эрии кулузун-биле хаажыланып алган. Арыктарның доктаап, хөөлбектели берген черлери узун кулузуннарлыг болгаш, оладып кижи эртер барымдаа чок. Ында уялар эңдерик. Ам оларны ээлери чаартып, удавас чуургалап кириптерлер. Ындыг узун кулузун дөзүнде уяда өдүрек оолдарын хартыга, ак-кускун эскербес. Суг кужунуң өзүп-мандыырынга чаглак болуп чыдар кулузуннар-дыр. Ынчангаш-ла боор оң, бо черни чүгле шынаа дивес, Кулузуннуг-Шынаа дээни уткалыг.
Бистиң маадырларывыстың төрээн суурунуң ады база ындыг але. Мал-маган одары элбек, черлик амытаннарның кончуг-ла таарымчалыг ораны чер-дир.
«Шын» №4 2025 чылдың февраль 6