ТОЖУ КОЖУУН – БӨГҮН

Тожу кожуун – Тываның иштинден ковидтиң согуунга бир ду­гаар таварышкан чер. Ырбан суурнуң чурттакчылары халдавырга алыс­кан болган. Ам ында кандыг хемчеглер көрдүнүп турарыл, Тожу кожуун бөгүн чүнү кылып, канчаар чурттап турарыл? Бо болгаш өске-даа чүүлдер дугайында бистиң репортажывыста.

Ооң мурнунда Тожу кожуунга чедип алыры дыка берге турган. Кара чаңгыс оруу Академик Обручев аттыг хребеттиң дагларын дургаар тулааланчак малгашка дүжүп, дыйлайтыр өскеп чоруп каар. Бичии чаъс чаарга-ла, орук эрттинмес, а чолаачыларның амыдыралы хөглүг эвес ужурал апаар. Чүгле кыжын орукту хар бичии-ле дескилептер. Ынчан бе­зин чолаачының арга-дуржулгазындан, аваан­гырындан дыка хамааржыр турган.

Тожуже чедип алырының өске аргалары база турган. Чайын «Заря» биледин садып алгаш, овуузуннуг оптуг-кажарын ажыглап, теплоходче чүткүп киргеш, бодунуң эргелиг олудун эжелеп алыр. Билет бар-даа болза, ол теплоходка олуруптарыңны магадылавайн турар деп, Тожу чурттуг улус ынчаар чугаалаар. Тожуже вертолёт-биле база чеде берип болур турган, ындыг сагыш амыр ужуралдың, ооң өртээ чиик эвес деп билип тур боор силер.

Амгы үеде Тыва чазактың болгаш хуу инвесторларның күжениишкини-биле Тожу кожуун бичии-даа бол чоок апарган ышкаш. Чазаглыг эки орукту кылып каан. Бистиң «Соболь» автомашинавыс Каа-Хем биле Тожу кожууннарның девискээринге омак-сергек халдып олур, Кызылдан Доора-Хемге чедир, орук ара доктаап, дыштанып чорувуста безин, чүгле 6 шак хире болду. Үе-шакты кезээ­де чижеглеп билип турар боор чүве-ле болгай. 6 шак бир-ле кижиге карак чивеш дээр хензиг үе болуп эрте бээр, өске бир кижиге болза, 360 минуталарга шөйүп каан мөңге үе ышкаш сагындырар. А мээң бодумга болза, ол үе дыка дүрген эрте берген. Чамдык улус оон-даа дүрген чеде берип болур дижип турду. Ынчалза-даа арт-сын кырынга доктаавайн, чер ээлеринге өргүл өргүвейн, эки кадрлар тырттырып албайн, шаап халдып чоруй баары ужур-дүрүмге дүүшпес болур. Чер ээлери болгаш үе дугайында сөс чугаалаар ужурлуг. «Тожунуң камгалакчызы, ээзи – херээжен болгаш, улустуң үргүлчү далаштыг, дүрген чоруурунга ынак эвес» – деп, бо черниң чону чугаалаар чорду. Бис Доора-Хемден чоруп турувуста, чер ээзин хомудатпазы-биле орукка далашпайн чоруурувусту чагып-сургап турдулар.

Баштайгы доскуул

Доора-Хем хемниң кежиинде санитарлыг пост тургузуп каан. Паромга олурар мурнунда ол постуну таварып эртер. Санитарлыг постуга улустуң эъдиниң изиин хынаарындан аңгыда, ат-сывын бижип алгаш, эрттирилгезинден бээр хынап турган. Бот-аңгыланыышкын үезинде аай-дедир хостуг чоруп турар эргези бар кижи бе?

– Аай-дедир чоруп болур кижиниң эъди изий берген болза, чүнү канчаарыл? – деп, постунуң ажылдакчыларын сонуургап айтырдым. Ындыг таварылгада эмчилер кыйгыртыр, ол кижини обсерваторга чедирип каар, азы ону кожуун девискээринче киирбес деп харыылады.

Хакасияның бир чурттакчызы коронавирус чок деп бижээн, тести хыналданың элээн кааш шынзылгаларын көргүзерге-даа, ооң эъди изиг боорга, Доора-Хемче эрттирбейн барган таварылга база турганын чугаалады.

Кылыр ужурлуг процедураларның шуптузун эрткеш, паромга чедип келдивис. А ооң чанында улуг тудуг ажылы кидин-түлүк чоруп турар болду. Доора-Хем кежир көвүрүг кылып турар. Удавас паром эрткен үениң ажыы чок атрибуду апаар. Тожу кожуунга чедип алыры оон-даа белен апаар. Көвүрүгнү кылып доос­каш, ажыглап эгелей бээрге, туристер көвүдей бээр деп, чамдык улус идегеп турар.

«Чайны» кым

оорлааныл?

Туризм адырынга коронавирус аарышкылыг согуг болган. «Тожуга сөөлгү ийи чылда  туризм аажок сайзырай берген. Эрткен чылын туристерниң саны 6 000 кижи болган. 2018 чылга бодаарга, ийи катап хөй болган. Амгы үеде туризм шимээн чок, дыка хөй турбаазалар ажылдавайн турар» – деп, кожууннуң чагырыкчызы Буян Ондар тайылбырлады.

Азас хөлдүң турисчи баазазы ээнзирээн.  Ында чүгле таңныылдар биле хөй эвес ажылдакчылары бар. Тожунуң девискээр соңгулда комиссиязы хуу­саа бетинде бадылаашкын ажылы кылыры-биле оларга чедип келген. Дыштанып келир туристер чок болганда, соңгулда комиссиязының кежигүннери биле журналистер турбаазаның ажыл­дакчыларының үрде манаан аалчылары болган. Аалчыларын олар национал идик-хевин кедип алгаш, хүндүткелдиг уткуп алдылар. Оларның аразында аажок чугаакыр бичии оолак маңнап тур. Мээң коллегам бичии кижиден сөс эреп: «Шашлык кылып билир сен бе?» – деп хүлүмзүре аарак айтырды. «Ийе, шашлык быжырып билир мен. Чайын чедип келириңерге, шуптуңарга быжырып бээр мен!» – деп харыылады. «Чылыг чай» ам-даа дүшпээн деп чүвени ээн бажыңнардан билип ап болур ышкаш. Бичии оолдуң бодап билип турары-биле алырга, турисчи сезон эгелээрге, «Чай» дүшкен боор. Июнь ай төнүп турда безин, шак ол «Чайның» ам-даа дүшпээни элдеп. Бичии оолак шору өзүп келгеш, ооң чашкы шааның «Чылыг чайын» ковид оорлап апарганын, турисчи баазаның ээлерин акша чок арттырып каанын билип алыр.

Ковид. Ырбан. ногаан девискээр.

Ырбан суур федералдыг медээлерге безин диңмиреп турган үелер турду. Красноярск крайның бодун тогдунар, харыысалга чок чурттакчызы өске черлерже чоруурун хоруп каан турда-ла, боду Мос­квадан чедип келгеш, кадайының төрелдеринге барып дыштанып алыр деп шиитпирлээн. Дыштанганының түңнели муңгаранчыг болган. Халалыг аян-чорукчу чүс-чүс кижи-биле ужуражып, чугаалажып четтигипкен болган. Тожунуң элээн каш чурттакчыларынга халдавыр чыпшына берген. Тываның Чазаа, Тожу кожуун чагыргазы, ол ышкаш бистиң эмчилеривистиң күжениишкинниг ажылы-биле Ырбанның айтырыын шиитпирлеп шыдаан.

Бо черниң чамдык чурттакчылары болза, Ырбанның айтырыын чедиишкинниг шиитпирлеттингениниң чылда­гааны дээрге онзагай агаар-бойдузу, тыва национал кухнязы болгаш чер ээлери дузалааны деп турар. Мен бодаарымга, чагырганың, чазактың, эмчилерниң кады кызымак ажыл­дааны, ол ышкаш чоннуң медерелдиг болганы ол. Амгы үеде Тожу кожуун – Тываның ногаан девискээрлиг хөй эвес черлериниң бирээзи. «Обсерваторда чыдар беш кижиниң симптомнары арай дүвүренчиг. Тестилерниң түңнелдерин манап турар. Ынчангаш сула салдынып болбас дээрзин Тожу кожууннуң Баштыңы дыңнаткан.

Кандыг-чүү-даа болза, баштайгы шак ол таварылга оларның арга-дуржулга кирип алырынга дузалаан. Боттарының чижээнге пандемия үезиниң шупту айтырыгларын билип, бир дем-биле ажылдап өөрени берген. Багай арга-дуржулга база эки болгулаар ышкажыл. Кол-ла чүве – багай таварылгадан эки угаадыгны билип алыры.

Бодунуң

частырыгларынга

канчаар өөренирил?

Багай арга-дуржулга дугайында чугаалажыылыңар. Дизельдиг генераторлары үрелип каарга, республиканың шупту медээлеринге Тожу кожуун диңмиреп турган үелер турган. Со­циал четкилер шуугап, чон таарзынмайн турган, а Тожу кожуун кезек үеде электри чырыы чок артып калган. Чырык чок чурттаары кандыг дээрзин чугаалааш канчаар боор.

Бо хүнде ол байдал кандыгыл, ынчангы дег үелер катаптаттына бээрин ма­наар бис бе? Ооң харыызын билип алыр дээш, дизельдиг станцияже чоруптувус. Ында бичии дааш-шимээнниг, дизельдиг чаа генераторлар ажылдап турар. Эң-не чугула херектиг электри энергиязын берип турар. Чаа техника шору нарын болду, компьютержиткен система-биле ажылдаар. Ооң чаазын барымдаалап, электри чырыы-биле харылзаалыг онза байдалдар моон соңгаар болбас боор деп идегеп болур хире.

Бир эвес Тожу кожуунче Иркутск областан электри дамчыдылгазының шугумун кылыптар болза, онза байдалдар болбас. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Дээди Хуралдың депутаттарынга отчетту илеткеп тура, Тожуже Иркутск областан электри шугумун шөйүп эккээр планнарны чугаалаан.  Тожу кожуунче электри шугумун кылырын, ылаңгыя социал проблемаларны шиитпирлээринге, улуг бизнести идепкейжидип киириштирери чугула болурун  демдеглээн. Бо план-биле Тожу кожуун тускай хыналдада турар.

«Кызыл Дептерниң» хою, ооң өртээ чежел?

Тожу чону хамык улусту кайгадып билир. Адыр-Кежиг суурдан ырак эвесте шээр мал өстүрүп турар болду. Тываның барыын болгаш мурнуу талазында ышкаш делгемнер, хову-шынаалар чок черге, Тожу кожуунга, хойлар, өшкүлер чурттап болур деп чүвени кым билген боор? Кижилерниң муң-мун чылдар дургузунда соңгу чүктүң ивилерин өстүрүп, азырап чораан, шык агаарлыг черинге өшкү-хой тудуп болур бе? Тожунуң малчыннары шыдаан-дыр. Билектерин дагдыныпкаш, шудургу ажылдап билир болза, Тожу кожуунга 400 хире баш шээр малды тудуп болур.

Бо черниң хоюнуң эъдиниң амдан-чимдени кандыг ирги? Бо айтырыгга тус черниң элээн хөй чурттакчылары бажын чайып харыылаар болду, ам-даа амзап көрбээни ол боор. А чамдыктары ажыл-ишчи хөөн-биле: «Бистиң хоювус – «Кызыл дептерде», ону дөгерери элек, ам-даа өссүн» – деп-тир. Ынчалза-даа «Кызыл дептержиниң» өртек-үнези чүгээр болду – 8 муң рубль. Кызылдың өзүп турар өртектеринге деңней аарак бодап көөр болза, бо хүн найысылалдан 6 муң рубльга хой тып садып алыры белен эвес.

Тожуга шээр малды азырап өстүрүп шыдаар малчыннар бар-даа болза, «Аныяк өг-бүлеге –кыштаг» төлевилелди Тожу кожуунга бичии өскертипкен. Кожууннуң аныяк өг-бүлелери 200 баш хойнуң орнунга 20 инек хүлээп алыр. Ол база багай эвес ышкажыл.

«Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» төлеви­лел-биле кожуунда ийи аныяк өг-бүле 20 инээн хүлээп алган.

Тоолчураан чугаалар канчаар буступ

турарыл

Өскерилбес, быжыг ышкаш сагындырар чүүлдер турар. Олар бистиң угаан-медереливисче сиңнигип кире берген болгулаар. Оларның чамдыызы Тожу-биле харылзаалыг тоолчураан чугаалар. Ынчалза-даа ол чүүлдер өскерлип турар. Бойдузу-даа эвес, чери-даа эвес, а кижилер. Тожуда 13 харлыг Айыраат Саая деп оол бар. Ол республиканың хостуг хүреш, тыва хүреш маргылдааларынга шүглүп, тиилеп ап турар. Хүреш кайда, Тожу кайда? Хүреш деп сөстү азы хүрештиң аныяк-чалыы чемпиону деп сөстерни чугаалаптарга, силерниң сагыжыңарга кандыг бодалдар кирип кээр-дир? Сагышка Тываның кайы кожууннары  кирип кээр-дир?

Кайгап харап азы бажын чайып болур, ынчалза-даа ивижилер оранында өшкү-хойну азырап өстүрүп чоруур күш-ажылчы кижилер бар деп барым­дааны магадавайн барып шыдавас боор. Агаар-бойдузу шириин, амыдыраары берге-даа бол, тоовас.

Доора-Хемде 15 харлыг Семен Бабушкин деп оол шаандагы ховар техникалар чыып турар. Ооң коллекциязында 16 эрги фотоаппарат бар болду. Оларның сези совет үениң «Зенит» деп фотоаппарат. Оларны өске черден эвес, а бодунуң суурундан чыып алган. Чамдыызын суурнуң богундан. Семенда шуут шаандагы кинопроекторну көргеш, шуут кайгай бердим. Ажылым кино делегейи-биле харылзаалыг болгаш, бичии кижи дег өөрүп, сеткилимден чаптап турдум. Бичии сууржугашта ындыг ховар коллекциялыг: шаандагы фотоаппараттар, радиоприемниктер болгаш өске-даа техниканы чыып алган турар деп кым билген боор. Ол техниктиг эдилелдерниң чуртталгазын узадып турар ышкажыл. Семеннуң коллекциязында кыдат статуэткалар бар болду. Оларны ачазы-биле кады суур богундан чыып алганнар.

Бо улус, Тожу кожууннуң бөдүүн чону, тоолчураан чугааларны бузуп, бистиң делегейивисти оон-даа солун болгаш эки кылдыр тургузуп турар. Оларның ажыл-херээ бүдүнгүр, шупту чүвези эки болур дээрзинге бүзүрээр мен. Коронавирус-биле харылзаалыг хай-бачыт чайлап, «Азас» турбаазазында бичии оолга «Чылыг чайны» эккеп бээринге база идегеп олур мен.

Виталий Петров,

«Шын» солуннуң редактору.

Саяна МоңгуштуҢ

 тырттырган чуруктары.