Кадыг-дошкун, шириин агаар-бойдустуг Тожу кожуун – Тываның соңгу чүгү болгай. Ында кайгамчык дээн эрес-кежээ кижилер огород тарып, ногаа-чимис өстүрүп турар деп хөөрем чокка чугаалап болур. Тожуга огород тарыырының тускай чажыттары безин бар деп тус чер чурттакчылары чугаалажыр. Ынчангаш Тожу кожууннуң төвү Доора-Хем суурга эрттирген «Эң тергиин огородчу» деп мөөрейниң тиилекчизи-биле ужуражыр дээш албан-биле чеде бердивис. Нина Ооржак – чылдың-на ногаа аймаа, картошка тарып, ажаап, дузап алырындан аңгыда, кат-чимис аймаандан варенье белеткеп хайындырып, курлавырлап алыр шудургу аваларның бирээзи.
Нина Содунамбиловна огород, сад ажылын бичии тургаш-ла сонуургап эгелээн.
«Авам чок апаарга, ачам мени азырап, өстүрүп каан. Ынчан 5 – 6 класс хире турган үелерим боор, огурец, помидор-даа танывас, чүгле бажыңым мурнунга чечектерни тарып алыр чораан мен – деп, ол сактып чугаалады. – Каш чылдар эрткенде, өгленип-баштанып, аңгыланып алганымның соонда, огород тарып өөренип алган мен. Ол үеде Чөөн-Хемчик кожууннуң хереглекчилер ниитилелиниң баштаар черинге кады ажылдап чораан эштерим, орус омактыг угбайлар меңээ арга-сүме кадып, дузалажыр турган. «Огурецти мынчаар дузаар, помидорну мынчалдыр» дээрге, кыдыраашка бижип алыр чораан мен. Ам бо шагда болза магалыг, интернеттен номчуп, харын-даа көрүп билип алыр апарган ышкажыл».
Каттаар, мөөгүлээр черлерин кижи өске улуска ыыттавас, чугаалаксавас болур деп Нина Ооржак каттыра аарак чугаалаар болду. Ынчалза-даа каттыг черде чаштына бээр харык бар эвес, өске ол чер чурттакчылары база тыва бээр. Бо-ла Тожу кожууннуң девискээри болур Торбул, Таакпылаар-Дөң болгаш Арбыктан база Тожунуң арт кырындан-даа кат аймаан улус-чон чыып ап турар. Каттаарда чааскаан эвес, эштери-биле катчып алгаш, чоруптар. Мөөгүлээрде база-ла ырадыр чоруур ужурга таваржыр дээрзин ол чугаалады. Шаанда каш чылдар бурунгаар, Доора-Хемден ырак эвес арга чарык черлерге мөөгү аажок үнер турган, амгы үеде ында чуртталга бажыңнарын тудупкан болгаш мөөгү чок калган дээрзин Нина Содунамбиловна хараадал-биле чугаалады. Ниитизи-биле бо чылын мөөгү эвээш болган.
«Дүжүт ажаалдазының соонда, огород иштинге бокталы берген чыдар ногаа-чимис аймааның дазылдарын, ооң бүрүлерин кудумчуже үндүр төптер болгаш мооң мурнунда картофель, ногаа шөлүнүң хөрзүнүн черле болбаазырадып көрбээн кижи мен. Ынчалза-даа бир чылын картошкам дүжүдү шоолуг эвес болган – деп, Нина Ооржак огород тарыырының арга-дуржулгазы-биле үлешти. - Оон боданып олурарымга, бүгү-ле витаминнер ол үндүр октап чораан бүрүлеримде хевирлиг апарган, ынчангаш ону чемишчидилге кылдыр ажыглап эгеледим. Картошка шөлүн хооргалдааш, шупту дазылдар, бүрүлерни ынаар хөөп кааптар апарган мен. Ам 3 дугаар чыл ук арганы ажыглап турарым бо. Ооң соонда, чазын картошка шөлүн культиваторлуг трактор чардырып кааптарга, чер дыка хоюг, анаа бир хөвең-биле дөмей апаар чорду. Ооң түңнелинде, картошканың сывы чиңге, а чер адаанда чемижи улуг болур. Мындыг хевирлиг чемишчидилге черни болбаазырадып, ириндилендириптер. Ынчангаш картошкам дүжүдү хөй болгаш улуг болган чажыды ында. «Часкы хүн чылды чемгерер» деп үлегер домак бар болгай. Ногаа аймааның рассадаларын чазын-на белеткеп эгелээр мен. Огород ажылынга кижиниң кызымаа, бодунуң күш-ажылын үнелээри, чаагай сагыш-сеткил, эки бодалдар – элбек дүжүттүң магадылалы ол».
Кандыг ногаа аймаа бар болдур, шуптузунуң үрезиннерин тарып алырын кызыдар дээрзин Нина Содунамбиловна чугаалады. Огурец, помидор, морковь, свекла, кабачки, көк кулча, янзы-бүрү салаттар дээш, ооң-биле чергелештир кат-чимис аймаа – честек-кат, мыжыраш-кат, кызыл-кат, чодурааны чыып алганың соонда, дузаан, чигирлээн аъш-чем аймаан белеткеп кириптер. Огурец, помидорларны дузап, янзы-бүрү каттардан варенье хайындырар… дээш ажыл төнмес. Бо удаада Нина Ооржак кышка эки белеткенип алганын чоргаарал-биле чугаалады. Огурец, помидорун дузаан, лечо, аджиканы кылган, мөөгүлерни болбаазырадып, дузап, оон мөөгү икразы-даа белеткээн. Кызыл-кат, көк-кат, честек-кат, виктория, малина дээш беш аңгы каттардан вареньени хайындырып алган.
«Меңээ ажы-төлүм болгаш уйнуктарым дузалажып турар. Ынчалза-даа өске кижиге огурец дузадып, варенье хайындыртпас, оларга бүзүревес кижи-дир мен ийин, шуптузун бодум кылырымга эки. Бо уруглар огород суггарарга безин хоржок мен, ону шын суггарары эргежок чугула. Огородка 800 литр сугну ажыглаар мен. Ол дээрге 4 хире 200 литрниң доскаарлары болур. Кежээ база ол хире суг негеттинер. Уругларымга суггартып каарымга, чүгле 400 литр суг ажыглаар боор-дур. Ынчангаш шупту ажылдарны чүгле бодум кылып, бодумга бүзүреп, сыгыр даң бажында 5 шакта туруп келгеш, ажылдап эгелээр-дир мен» – деп, Нина Содунамбиловна хүлүмзүре аарак, чугаазын доосту.
Хоочун огородчу, садчы, ажы-төлүнүң авазы, уйнуктарының кырган-авазының чугаазы-биле алырга, бо чылын кышка багай эвес белеткенген. Ниитизи-биле 15 шоодай картошканы, 2 шоодай морковьту, ол ышкаш 1 шоодай свёкланы болгаш өске-даа ногаа аймаан чыып алган. Огурец, помидор, лечо, аджика болгаш мөөгүлерни дузааш, кызыл-кат, көк-кат, честек-кат, виктория база малинадан вареньелерни хайындырып алган.
Тожу кожуунга тергиин огородчулар немежип-ле турар болзун!
Мерген Ондар.
