Эрткен неделяда Мугур-Аксы суурга чырык хандырылгазының үзүктелгени, ооң чылдагааннарын илередир болгаш үрелиишкиннерниң уржуун чайладыр ажылдарны дарый чорутканы, чырыкты катап суурже бергениниң дугайында интернет четкизинге, МИЧ-ке хөй медээлер үнгүлээн. Ооң соон дарый кожуунга өске чугула болуушкуннар – кожууннуң чагыргазының даргазын соңгааны болгаш “Мөген-Бүрен” КУБ-туң эде тургустунганы, Арзайты аттыг алгы-кеш болбаазырадыр цехтиң ажыдыышкыны база көдээ ажыл-агый хүнүн демдеглээн байырлыг хемчеглер болгулаан.
Чаа чагырыкчының сорулгалары
Ноябрь 15-те кожууннуң тус черниң Төлээлекчилер хуралының депутаттары ээлчеглиг сессия хуралынга Мөңгүн-Тайга кожууннуң чагырыкчызынга Эртине Успунну чаңгыс үн-биле бадылап алган.
Ындыг улуг харыысалгалыг ажылды аңаа бүзүреп, соңгуп алганы дээш чаңгыс чер чурттугларынга чаа чагырыкчы четтиргенин илередип тура, бүгү күжүн кожууннуң социал-экономиктиг хөгжүлдезинче углап ажылдаарын хүлээнген. Эң-не кол чүве, ырак-узак кожуунга чырык хандырылгазы бирги ээлчегниң айтырыы дээрзин ол билип турар. Мөңгүн-Тайга кожууннуң агаар-бойдузу шириин, үргүлчүлелдиг күштүг хаттар уржуундан чырык хандырылгазы үстү бээр таварылгалар удаа-дараа болгулап турар. Ол айтырыгны шиитпирлээри-биле ажылды күштелдирер сорулганы Эртине Олегович салып турар.
“Чырык хандырылгазын үзүктел чок бээр дизе, эрги электри сывырындактарын болгаш ону шөйген чагыларның шуптузун солуур болза эки. Ол дугайында “Дизель” КХН-ниң ажылдакчылары-биле чугааны чорудуп тур бис. Чүге дээрге барык 75 чыл дургузунда чаартынмаанындан эрги ак-демир (алюминий) сывырындактар бичии хат хадыырга-ла, каккылашкаш, кыска замыканиени болдуруп турар. Ынчангаш кожууннуң талазындан кудумчуларда электри шугумнарын чаартыр ажылды эгелей берген. Бо хүнде Саны-Шири кудумчузунуң бажынга чедир 75 чагыны чаартып тургускан. Аңаа “Дизель” КХН-ниң талазындан электри сывырындактарын шөери арткан. Келир чылын үш кудумчуга шак ындыг ажылды уламчылааш, трансформаторларны база чоорту чаартыр бис. Ону дарый кылбас болза, суурувус чылдан чылче улгадып турар.
Ниити кожуунда 6 муң ажыг чурттакчының 4200 ажыг кижи Мугур-Аксында чурттап турар. Чонувустуң хереглелинде электри-биле ажылдаар амгы үеге дүүшкен чүүлдер хөй. Социал албан черлери, школа, садик, эмнелгелер база чаа үеге дүүштүр чаарттынып турар. Ынчангаш чырык хандырылгазы үзүктелбес ужурлуг” – деп, чаа чагырыкчы чугаалады.
Мөңгүн-Тайга кожуунда ук участоктуң чырык хандырылгазын бүрүнү-биле харыылап турар “Дизель” КХН-ниң даргазы Артыш Сарыгларның чугаазы-биле, агаар-бойдустуң байдалын көрүп тургаш, хат күштели бээрге, план ёзугаар чырыкты өжүрер дугайында суурнуң чурттакчы чонунга баш бурунгаар дыңнадып турар. Ындыг үеде социал албан черлеринге чырыкты ээлчештир берип турганын ол чугаалаан.
Мугур-Аксынга чырык хандырылгазы үстү берген үеде кожууннуң, сумунуң бүгү албан черлери, “Дизель” КХН-ниң ажылдакчылары, ТР-ниң Чазак Даргазының даалгазы-биле келген ажылчы бөлүк шупту бир дем-биле ол нарын айтырыгны шиитпирлежип ажылдаан соонда, Мугур-Аксы суурга дөрт хонганда чырыкты берипкенин сагындыраал.
Тываның кыдыг-кызыгаарында турар кожууннуң электри хандырылгазының дугайында айтырыгны Чазак Даргазы Владислав Ховалыг улуг кичээнгейге алгаш, эрткен хүннерде Москвага ажыл-агыйжы сургакчылаашкынының үезинде РФ-тиң энергетика сайыды Сергей Цивилёв-биле ужурашкаш, Барыын-Хемчиктиң Эрги-Барлык суурун таварты Мөңгүн-Тайгаже чаа электри шугумун тударының дугайында айтырыгны сайгарып чугаалашкан. Бир эвес бо улуг төлевилел боттаны бээр болза, чүгле электри хандырылгазы экижииринден аңгыда, муниципалитеттиң социал-экономиктиг хөгжүлдезинге улуг рольду ойнап болур туризмни сайзырадырынга улуг ужур-дузалыг болур дээрзи билдингир. Ынчалза-даа чедери берге боорундан аңгыда, ук кожууннуң бедик дагларга бүргеткени чаа электри шугумун тударынга нарын болбушаан, немелде чарыгдалдарлыг хөй саң-хөө негеттинер болуп турар. Амгы үеде федералдыг бюджеттен деткимчени алыры-биле РФ-тиң Энергетика яамызы таварыштыр чугаалажыышкыннар чоруп турарын Чазак Даргазы дыңнаткан.
Оон аңгыда, бо чылын одалга сезонунда Мөңгүн-Тайга кожуун багай эвес белеткенген. Чурттакчыларының хөмүр-биле хандырылгазының талазы-биле бергедээшкиннер чок. Чиигелделиг хөмүр алыр 53 өг-бүлениң 32-зи алган, артканнарынга бо хүннерде чедирип бээр деп, кожуун чагырыкчызы чугаалаан.
Малдың эъдин-даа, алгы-кежин-даа болбаазырадыр
Ноябрь 16-да "Мөген-Бүрен" КУБ-туң девискээринге Арзайты аттыг алгы-кеш болбаазырадыр цехтиң ажыдыышкыны болган. Аңаа ТР-ниң Дээди Хуралының депутаттары, ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызындан болгаш кожууннуң удуртукчулары киришкен.
Биче бүдүрүлгениң ажыдыышкынында “Мөген-Бүрен” КУБ-туң удуртукчузу Өшкү-Саар Ооржак чыылганнарга кыска тайылбырны бергеш, дараазында чүүлдү демдеглээн:
– Бистиң КУБ ажылдап эгелээн үезинден бээр ооң чанынга дүк болбаазырадыр, кидис кылыр цехти база ажыдып турган бис. Ооң дериг-херекселдерин бодунуң ажылдаар ужурлуг көрдүнген хуусаазын төндүр ажыглаанының түңнелинде, үрелип, эргижирээн. Ынчалдыр ол цех ажылын дооскан. Көдээ ажыл-агыйның продукциязын бүдүрер болгаш болбаазырадыр мал согар биче бүдүрүлгени 2015 чылда ажыткан бис. Ында малдың чүгле арыг эъдин садарындан аңгыда, ону какпактап, дузап, кургадып, хеңмелеп турар. КУБ-туң эде тургустунуп турар үезинде малдың алгы-кежин болбаазырадыр биче бүдүрүлге ажыттынып турары бо. Демдеглексенчиг чүүл, чаа биче хемчээлдиг аңгы-аңгы станоктарны кылган мастер боду ажыдыышкында киржип чедип келген. Чаа-ла 23 харлыг аныяк мастерни Бады-Доржу Салчак дээр. Бодунуң ук төөгүзү Мөңгүн-Тайга чурттуг кижи-дир. Шак ындыг алгы-кеш эттээр станоктарны ол 2–3 чыл бурунгаар кылып эгелээн – деп, ол таныштырган.
Пөрүксүмээр Бады-Доржу Салчак Кызылдың политехниктиг колледжизинге башкызы Алексей Хоюгбанның удуртулгазы-биле алгы-кеш эттээр станоктарның тургузуун сайгарып, өөренип алган. 2019 чылда колледжини дооскаш, хөй талалыг токарь деп мергежилди чедип алгаш, боду станоктарны кылып шенеп эгелээнин чугаалады:
– Бир катап угбамның алгы чеңи-чогун хеп чуур машинага чупкаш, кончуткан мен. Ынчан алгы-кеш эттээр сонуургал тыптып келген. Бодум эгезинде Моолдуң алгы эттээр станоктарын үлегерлеп кылып эгеледим. Бо хүннерге чедир 8 станокту кылдым. Оларның үжүн “Арзайты” биче цехте салган. Бир станокту чыып кылырынче материал тып алыры нарын. Өртек үнезинге хамаарыштыр чугаалаар болза, 120–150 муң рубль чеде бээр – деп, аныяк мастер чугаалады.
“Арзайты” биче бүдүрүлгениң удуртукчузу Зурав Эрексен бо мастер-биле душ бооп таныжып алган. Бодунуң башкарып чорууру автомашиназының бир кезээ үрели бээрге, ону солуптар чаа кезек дилеп турда, бир эжи “алдын" холдуг мастер барын чугаалааш, аңаа кылдырып алырын сүмелээн. Шынап-ла, эжиниң чугаалааны ышкаш болган. Ховар мастер артык кезекти садыгдан сатканындан-даа дээре кылдыр холу-биле кылып берген. Ол олчаан ол мастер-биле танышкаш, "Тывада шак мындыг ховар мастерлер туда, оларны деткивейн кымны деткиир боор. Бо мастер дугайында чон билзин дээш ооң станоктарын цехте салганывыс бо" – деп, З. Эрексен чугаалаан.
Алгы-кеш болбаазырадыр цехти республиканың социал-экономиктиг тускайлаң хөгжүлдезинге көрдүнген акша-хөреңгиден 2 сая рубль деткимчени алгаш, кыска үе дургузунда тудуп кылгаш, хуусаа мурнунда ажыткан. Малдың продукциязын бүдүреринден аңгыда, ооң алгы-кежин болбаазырадыр ажыл шуудай бээр болза, чонга-даа, күрүнеге-даа ажыктыг болур дээрзин чыылганнар демдеглээннер.
Чүгле ажыттынган дээш демдеглеп, байырлаарындан аңгыда, шак ындыг биче бүдүрүлгелерниң моон-даа соңгаар сайзыралынче улуг кичээнгейни салза чогуур. Бүдүрүлгениң орулгалыг ажылдап эгелээринге чедир кыдыындан деткимче дыка херек болур деп, ТР-ниң ДХ-ның депутады Байбек Монгуш чугаалаан.
“РФ-тиң негелдези ёзугаар көдээ ажыл-агыйның кайы-даа талазында күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгелерин эде тургузуп турар бо үеде шак мындыг биче бүдүрүлгелерниң ажыттынып турары кончуг эки болуп турар. Чүге дээрге “Мөген-Бүрен” КУБ-туң чанында бо биче бүдүрүлгелер ол-ла хевээр “Мөген-Бүрен” КХН-даа апаарга, ооң чанынга хевээр артар болгаш бүдүрген продукциязындан акша-хөреңгини ажылдап алыр аргалыг болур” — деп, ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызында оралакчы сайыт Баир Ховалыг чугаалаан.
Цех ажыдыышкынының соонда Мөген-Бүренниң спорт залынга 32 мөгениң хүрежи болган. Ол-ла кежээ ККБ-ге көдээ ажыл-агый хүнүнге тураскааткан байырлыг хемчегге шылгарааннарны шаңнап-мактаан түңнел хурал болгаш концертти чыылганнар сонуургаан...
Уланчызы дараазында үндүрүлгеде.
Карина МОНГУШ.
Самба НОРБУЖУКТУҢ тырттырган чуруктары.
"Шын" №89 2024 чылдың ноябрь 20
