(Төнчүзү. Эгези “Шынның” № 89-ку үндүрүлгезинде).
“Мөген-Бүрен” КУБ-туң ажыл-ишчилери бо чылын көдээ ажыл-агый хүнүн шала орайтадыр демдеглээн. Кол байырлалын КУБ-туң эде тургустунганы болгаш ооң чанында база бир Арзайты аттыг биче бүдүрүлге – алгы-кеш эттээр цехтиң ажыттынганы-биле хары угда демдеглеп турарын ады-сураа хөйге билдингир удуртукчу Өшкү-Саар Ооржак демдеглээн.
Тываның эң кыдыг-кызыгаарында турар мал ажыл-агыйлыг сумуга ноябрь 16-да байырланчыг болган. Чүге дээрге ырак-узак кыштаглардан КУБ-туң малчыннары ажыл-агыйын түңнээн байырлыг хемчегге киржир дээш, шупту четкилеп келген. Өшкү-Саар Аракчааевна малчыннарынга кончуг камныг болгаш оларның ховар чыглыр үелерин үнелеп билири-биле байырымныг байдалды болдунар шаа-биле тургусканын демдеглевес арга чок. Ол хүн 32 мөгениң хүрежи база болган. Шаңналдарны 8 шыырак мөгеге чедир “Мөген-Бурен” КУБ тывыскан. Шүүлген мөге Александр Самбыр-оол – аътты, үжүүрлешкен мөге Кежик Иргит – сарлыкты шаңналга алган.
22 чыл шынчы болган
Кежээзинде Алдын-оол Севек аттыг көдээ культура бажыңынга мал ажыл-агыйында шылгараңгай ажылдап чоруур ишчилерге тураскааткан кежээ болган. Аңаа Өшкү-Саар Ооржак 2002 чылда “Мөген-Бүрен” совхозту КУБ кылдыр эде тургусканындан бээр 22 чыл дургузунда ажыл-агыйның канчаар хөгжүп келгенин кысказы-биле таныштырган:
– 2002 чылда бүдүрүлгеге 81 кижи ажылдап турган болза, 2024 чылга чедир 27 кижи артып калган. Оларның 22 чыл дургузунда күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгезинге шыдамык күш-ажылын бедии-биле үнелеп турар бис. Сарлыкчыларның саны 16 кижи турган болза, бо хүнде 23 кижи четкен. Ол дээрге сарлык малдың баш саны көзүлдүр өзүп турарының бадыткалы. Чылгы 22 чыл бурунгаар шуут чок турган болза, 2006 чылда Ак-Эриктен 100 чылгыны сүрүп алган бис. Ам ол чылгывыс 300 чедир өскен. Ону ийи чылгычы кадарып турар. Сөөлгү үеде сарлыктың саны 50 хуу чедир кудулап турар. Ооң чылдагааны: бирээде, кокайга алзып турар; ийиде, малчыннарның акша-шалыңын, үндүрүг төлевирлерин болгаш кывар-чаар материалдар, тудуг материалдарын малдың продукциязындан кирген орулга-биле төлеп турар болганывыста; үште, кадыг-дошкун агаар-бойдустуң халавындан эрткен чылдарда мал бажынга элээн чидириглерлиг болган бис.
Оон аңгыда, көдээ ажыл-агыйның продукциязын бүдүрер болгаш ону сайзырадыр биче бүдүрүлгелерни ажыткан бис: дүк болбаазырадыр цех 8 чыл дургузунда ажылдааш, ооң дериг-херексели бодунуң ажылдаар хуусаазын төндүр ажылдаптарга, соксаан; мал согар биче хемчээлдиг цехти ажыткаш, ол-ла черге малдың эъдин какпактаар, кургадыр дээш өске-даа продукцияны 2018 чылдан бээр үзүктел чок бүдүрүп, садып-саарып турар, ол-ла черде чурттуң байлаа балыкты безин консервалап кылып турар бис; алгы-кеш болбаазырадыр цехти кыска хуусаада кылып дерээш, ажытканывыс бо. Ол ажылды Арзайты аттыг биче бүдүрүлгениң удуртукчузу Зурав Эрексен кылып турар. Оон аңгыда, “Сайзырал” КХН-ниң “Ак чем” төвү 2015 чылда ажыттынгаш, малдың сүдүнден ааржы- курут, быштак, сметана, йогурт дээш өске-даа тыва национал ак чемнерни кылып турган. Бо хүнде ол бүдүрүлге хоозураашкында (банкротство) таварышканын чарлап тур мен.
2023 чылдың үндүрүг албанынга 1сая 700 муң рубль төлээр өревистиң хуусаазын бо чылдың декабрь айга чедир узадып алган бис. Ону төлептеривиске, бүдүрүлгени “Мөген-Бүрен” КХН кылдыр эде адаар.
Чемпионга кым деңнежир?
“Мөген-Бүрен” күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгези апарган үеден бээр бо хүнге чедир үзүктел чок мал малдап, эки түңнелдерни чедип ап чоруур малчыннарны, бүдүрүлгеге хамааржыр бүгү-ле биче цехтерниң ажылдакчыларындан аңгыда, хлеб быжырыкчызындан эгелээш, таңныылынга чедир шуптузун сценаже чалап, шаңналдарны тывыскан. Оларның аразында колхоз, совхоз, КУБ үезинде барык 50 ажыг чыл үзүктел чок ажылдап чоруур бухгалтер Зоя Хертекти онзалап демдеглээш, бодунуң назы-харынга чалынмас, кандыг-даа ажылдан чалданмас хоочун деп үнелеп демдеглээн. 22 чыл дургузунда хүлээнген ажылынга шыңгыы харыысалгалыг, күрүнениң малын ак сеткилдиг кадарып чоруур, 2024 чылдың тиилекчизи, мурнакчы малчын Эрес-оол Иргитти база онзагайлап чарлаан:
– Бо малчын чүгле бистиң кожууннуң эвес, а республиканың Наадымының 5 дакпыр чемпиону-дур. Бо хүнде бо малчынга кым-даа деңнежип чадап тур. Мындыг малчыннар бистиң аравыста чорууру кайгамчык эки-дир, өскелерге үлегер-чижек – дээш, малчынга 50 муң рубльдиң сертификадын болгаш дөнен сарлыкты шаңналга берип турарын чугаалаан. Ооң кады чурттап чоруур эжи, уругларының авазы Чойганмаа Иргитке база аңгы шаңналды тывыскан.
Ол кежээ шаңнал-мактал алган малчыннар хөй болган. Оларга немей мал чемин белеткежиринге идепкейлиг киришкен улусту аңгы шаңнаан. Кадыр-берт бедик дагларга бүзээлеткен тайга-таскыл черге мал чемин белеткеп алыры дыка нарын дээрзин шупту билир. Өршээлдиг болуп, бо чылын чурт иштинге сиген шору үнген. Ону мал чеминге белеткээринге сумунуң бүгү албан организациялары, харын-даа бирги классчылардан эгелээш киржип турган. Ол белеткээн сиген склад долдур болган. Ону шыгжап алган бис деп, КУБ-туң удуртукчузу чугаалааш, сургуулдарга, башкыларынга четтиргенин илереткеш, чигирзиг белектерни класс башкыларынга тывыскан. Аңаа немей Таңды кожууннуң Межегейден чылдың-на малдың кыштап чиир сигенин ап турарынга өөрүп, байырлалда чаладып келген Радик Мунзукка четтиргенин илереткен.
Маадырның адын эдилээн
Болган байырлыг кежээде кожууннуң культура ажылдакчылары солун концертти чыылганнарга бараалгаткан. Ол кежээ база бир ужур-уткалыг болган чүүл, “Шаанак” вокал-инструменталдыг ансамбльдиң бир дугаар сценаже үнүүшкүнү болган. Ооң удуртукчузу Кызыл-Хая суурда уругларның уран чүүл школазының директору Үрса Иргит эш-өөрүн эвилелдеп алгаш, Салчак Молдурганың сөзүнге бижээн ырыны,
“Мөгелер-даа девип-самнап
турганзыг,
Мөңгүн-Тайгам бедик-
бедик сыннарлыг...”
дээш бадыра бээрге, чыылганнарның хей-аъды улам бедип, сорук кирген. Кыс хөгжүмчүлер колдаан ансамбльдиң ойнап турар чаа хөгжүм херекселдери – үш гитара, соктаар херекселдер, клавиатуралыг хөгжүм херекселиниң ол хүн бир дугаар чон мурнунга үнүн үндүрүп ойнаанын көрүкчүлерниң хөй кезии билбээн чадавас. Ол бүгү хөгжүм-херекселдерин бүрүнү-биле алдарлыг кадарчы Уран Иргиттиң ажы-төлү шупту демнешкеш, ТШО-га маадырлыы-биле чок болган акызы Шаанак Иргиттиң чырык адынга тураскаадып, саткаш, Мөген-Бүрен ортумак школазынга белекке берген турган. Амдыызында аңаа ойнаар улус чок боорга, уран чүүл школазының башкылары ойнап кирипкени бо.
“Акывыс кезээде гитарага ойнап, ырлаарынга ынак чораан кижи. Ынчангаш ВИА-га чугула херек бо хөгжүм херекселдерин Моолдан болгаш Абакандан четчелеп саткан бис. Бо хөгжүм херекселдеринге хөй кижи ойнап чоруур болза, акывыстың чырык ады уттундурбас. Бистен аңгыда, школаның ВИА-зы база тургустунуп кээр дээрзинге дыка идегеп турар бис” – деп, Үрса Базыр-ооловна чугаалады.
Мурнакчылары биле кады ырак-чооктан чаладып келген аалчыларынга аяк шайын сөңнээн шайлаашкын-биле мөген-бүренчилер байырлалын ынчаар дооскан.
К. Монгуш.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
“Шын” №91 2024 чылдың ноябрь 27
