1800 чылдарның ортаа үезинде Тываже баштай көжүп кирген орус тараачыннар Бии-Хемниң Туранга бажыңнарын тудуп, аңаа турумчаан. Туран суурну үндезилээн үезин албан ёзугаар 1885 чыл кылдыр хүлээп алган. Чүге дээрге Туран суур дугайында баштайгы төөгү бижимелдер 1885 чылга хамааржыр.
Бүгү Тывага салдарлыг болуушкуннар орус чурттакчыларлыг бо суурга болуп турган. Тывага баштайгы школа 1908 чылда Туранга ажыттынган. Аңаа ол чоок-кавының бай-шыдалдыг, бурунгаар көрүштүг тываларының ажы-төлү база аңаа барып, үжүк-бижикке өөренип алыр аргалыг болганнар. Тывага болуп турган революсчу болгаш ниитилел-политиктиг болуушкуннар-биле Туран сырый харылзаалыг. Тыва революсчуларның “Угудар намы”, Тыва Арат Республиканың Чазаа кезек үеде Туранга турумчуп, аңаа ажылдап турган. Хем-Белдиринге бажың-балгады туттунган соонда, Кызыл кодаже көжүп келген.
Совет үеде Туран суур хөгжүп, чурттакчыларының саны көвүдээрге, ону хоорай чергелиг кылдыр эрге-чагырга 1945 чылда хүлээп көрген.
Туранның 140 чылын бо хоорайның чурттакчылары болгаш байырлалга келген аалчылар сентябрь 20-де байырлап эрттиргеннер. Байырлалга Хакасияның, Красноярск крайның, Минусинск хоорайның, Каа-Хем, Таңды, Чаа-Хөл, Чөөн-Хемчик дээш өске-даа кожууннарның төлээлери келген.
Байырлалдың байырлыг ажыдыышкыны Иннокентий Сафьяновтуң тураскаалынга чечектерни байырлыг байдалга салганы-биле эгелээн. Чүге дээрге Иннокентий Георгиевич Сафьяновтуң адазы Георгий Павлович Сафьянов Туран суурну үндезилээн орус бай садыгжыларның бирээзи.
Туранның 140 чылының байырлалынга Сафьяновтарның ук-салгалының төлээлери Василий Александрович Сафьянов биле Евгений Васильевич Стёпочкин олар киришкеннер. И.Г. Сафьяновтуң тураскаалынга чечектер салган ёзулалдың үезинде Евгений Васильевич: “Мээң кырган-ачам Иннокентий Георгиевич Сафьянов тывалар-биле эп-найыралдыг, Тывага ынак чораан. Бистиң өгбевисти утпайн сактып чорууруңар дээш, улуу-биле четтирдивис. Бис силерни хүндүлээр, силерге ынак бис” – деп чугаалаан.
Туранда “Баштай көшкен орус тараачыннар” парыгынга “Сафьяновтарның сесерлиин” үндезилеп, баштайгы ыяштарны олурткан.
Туран хоорайның 140 чылының байырлалынга Тыва Республиканың Чазааның Даргазының оралакчызы Айдыс Сынаа киришкен. Туранның чурттакчыларынга оларның төрээн хоорайының байырлалы-биле байыр чедирип, Тываның орус, тыва болгаш өске-даа чоннарының найыралын быжыктырарынга Туран хоорайның төөгүлүг улуг ужур-дузазын онзалап демдеглээн.
Туранның хөгжүлдезинге боттарының улуг үлүг-хуузун киирген хоорайның чурттакчыларынга хүндүлел бижиктерни, “Туранның хүндүлүг чурттакчызы” деп аттарны байырлыы-биле тывыскан.
Туран хоорайның 140 чылдаан байырлалынга уткуштур эң аянныг шиметтинген бажыңнар, организациялар девискээри мөөрейниң түңнелдерин үндүрген. Девискээри тергиин өг-бүлелерге болгаш организацияларга шаңнал-макталдарны тывыскан. Чижээлээрге, Туранның 2 дугаар школазының коллективи үшкү чергениң шаңналынга төлептиг болган.
Байырлал үезинде тыва хүрешке болгаш спорттуң өске-даа хевирлеринге маргылдааларны эрттирген. Уран чүүлдүң бот-тывынгыр чогаадыкчы коллективтериниң солун концерти болгаш оюн-тоглаазы-биле байырлал доозулган.
М. ООРЖАК,
Туран хоорайның чурттакчызы.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
“Шын” №37 2025 чылдың сентябрь 25
