Туугай (виртуалдыг) делегей херек кырында бар боттуг делегейден бичии-даа ылгалбайн турар деп эксперттер бадыткап турарлар: ында уругларны дорамчылап, базынчактай бээр чажыттары, багай салдарлыг эш-өөрү, бузурукчу мегечилер болгаш сагыш аарыг улус база бар боор. Бичии уругларны бажың-балгаттан чааскаандырзын үндүрбезин кызыдар, ынчангаш ада-иелер оларның кайдазын, кымнар-биле, чүнү канчап чоруурун, кажан чанар деп турарын элээдилерден билип алырлар. Интернет четкизинге база ажаанзыралдың ындыг деңнели херек. Мында ылгал ындыг-ла кончуг улуг эвес – бир эвес кудумчуда чүү болуп турарын, ында байдалды ада-иелер хөлчок эки билир болза, а интернеттиң дузаанга алзып болурунуң айыылын ам-даа чедир билбейн чоруурлар. Ынчалза-даа чаш уругну Четкиниң эргинин артатпайн, дөрт ханага кажаалаары база болдунмас. Дыка хөй ада-иелер компьютерни өөредилгениң айыыл чок дериг-херексели кылдыр көрүп, бир-тээ уруглар бажың-балгатта, бодунуң өрээлинде болганда, олар бүзүрелдиг камгалалда деп чазыглыг бодаарлар. Ажы-төлүңерниң амыдыралының кайы-даа адырынга олар-биле кезээде кады болуп, оларның интернедин үргүлчү хынаар ужурлуг силер. А ол ышкаш маңаа айыыл чок чоруктуң кол-кол дүрүмнерин ажылдап кылыры эргежок чугула.
Уругларның кылып
болбазы чүүлдер:
1. Бодунуң адрези, телефонунуң дугаары, ат-сывы, школазының турар чери, ада-иезиниң аттары дээн чижектиг амы-хуу медээлерни Интернетке черле көргүспес болза эки. Кандыг-бир мөөрейлерге уругларны киириштирери-биле азы белектиг шаңналдарны тыпсыры-биле веб-сайтылар азы өске-даа онлайн-сервистер медээ-дыңнадыгларны бээрин дилеп болурлар. Чамдык веб-сайтылар ажыглакчы кижи бодунуң амы-хуу медээлерин бербээн шаанда ажыттынмас болгулаар. Амы-хуу медээлерин бериптерге-ле, ооң чажыды хажыттынып, хора чедирип болур дээрзин уруглар билген турар ужурлуг.
2. Веб-сайтыны тургузуп тура, оваарымчалыг болуңар. Ам дыка хөй уруглар боттары веб-сайтыларлыг болгулаар. Сайтыга бодунуң бажыңының адрезин, телефонунуң дугаарын азы хууда хөрек чуруун арттырган ажыы чок деп чүүлдү уруглар билген турар ужурлуг. Олар-биле харылзаа тударын күзээн бодунуң сайтызының ажыглакчыларынга уруглар электроннуг шуудаңының адрезин арттырып болурлар. Электроннуг шуудаңның адрезинге манавааны таарымча чок бижиктер кээп болур. Танывазы адресаттардан электроннуг шуудаңны ажыдып тура оваарымчалыг болуру күзенчиг. Бир эвес уруглар кыжаныышкынныг азы эрезеңгей* ужур-уткалыг дыңнадыглар ап турар болза, ооң дугайында ада-иезинге доп-дораан чугаалаары чугула.
3. Сеткил өйген, эпчок болгаш дүвүрээзинниг бир чүүлге Интернетке таварышкан болза, ада-иелерге ыяавыла дыңнадыры чугула.
4. Интернетке чагаалажып турганың туугай таныырың кижи арын көржүп ужуражырын саналдаан болза, кандыг-даа байдалдарда аңаа чөпшээрешпес болза чогуур. А бир эвес ужуражылга ылап-ла болур дей берген болза, ону хөлзээзинниг черге ада-иезиниң үделгези-биле эрттиргени дээре.
5. Эрезеңгей* теманы азы шажын-чүдүлге ужурларын сайгарып чугаалашкан чаттардан ойлааны дээре. Баштайгы дээрезинде кем-айыыл чок ышкаш сагындырар ол айтырыглар чаш уругга боттуг айыылды тургузуп болурлар. Дыка хөй шажын-чүдүлге бөлүглежилгелери элээдилерни элзедирин бодап, четкиге кеденип чоруурлар.
6. Чатка душкан кижи бүрүзүнге, уругнуң өг-бүлезиниң кежигүннеринге, эш-өөрүнге, башкыларынга база чүдүлгезинге удур үзелдиг кижилерге бүзүрээн херээ чок.
7. Истеп-сүрүүшкүннү болдурбазы-биле бодунуң хиндиин чажырган онлайн атты чатка ажыглааны дээре.
8. Сагыш-сеткилди эпчок байдалга тургузуп турар эрезеңгей* уткалыг деп көстүр, кыжаныглыг дыңнадыгларга кажан-даа харыылаан ажыы чок.
9. Ада-иезин баш удур дыңнадып кагбайн, онлайн-өңнүктерге адрези, телефонунуң дугаары азы чурук-хөрүү дээн чижектиг амы-хуунуң материалдарын чоргузуп берген ажыы чок.
10. Интернетке душканы кижилер херек кырында бодап чорааның кижилер эвес болгулаар дээрзин уругларга кезээде сагындырары чугула.
Уругларның интернетке айыыл чок хамаарылгазын хевирлээр мындыг чергелиг хоруглар-ла хөй. Бо дээрге эң-не кол-колу-дур.
/ А. ХЕРТЕК белеткээн.