Тыва аас чогаалының сураглыг чыыкчызы, шинчээчизи болгаш суртаалчызы Ондар Киш-Чалааевич Дарыма 1934 чылдың апрель 10-да Сүт-Хөл кожууннуң Манчүрекке Үстүү-Чыраалыг-Ой деп черге арат өг-бүлеге төрүттүнген. Школа кирип, өөренир назы чедип келгеш, Манчүрек дөрт чылдыг эге школазын дооскан.
Күш-ажылчы намдарын 1953 чылда Алдан-Маадыр чеди чыл школазының кижизидикчи башкызындан эгелээн. 1961 чылда Кызылдың башкы училищезин, 1968 чылда башкы институдун дооскан.
1955–1956 чылдарда кожууннуң комсомол комитединиң 2-ги секретарының хүлээлгезин күүседип ажылдааш, улаштыр Саглы школазынга башкылай берген. Аңаа ажылдап тура, Ондар Киш-Чалааевич тоолчу Ооржак Чанчы-Хөө-биле таныжып ап, ооң тоолдарын дыңнап бижип эгелээн. 1958 чылда катап төрээн кожуунунче көжүп келгеш, баштай Алдан-Маадыр, оон Суг-Аксы школаларынга башкылап ажылдап турган. Аңаа база-ла Ооржак Маңнай тоолчу баштааш, тус черниң тоолчуларын, чеченнерин дыңнап бижип турган. Ук ажылды кылырда, Тываның дыл, литература болгаш төөгү эртем-шинчилел институдунуң эртемденнери-биле база харылзажып, дыңнап бижээн тоолдарын чорудуп-даа тургулаан. 1966 чылда институттуң дирекциязы ону литература болгаш аас чогаал секторунга ажылдаары-биле чалаан. Оон бээр аас чогаалын чыып бижиири Ондар Киш-Чалааевичиниң дорт кылыр ажылы, хүлээлгези апарган.
Аас чогаалы чыып бижиирин бодаарга, белен ышкаш сагындырар. Херек кырында кончуг нарын, берге ажыл. Шаанда, бижидер, тырттырар херекселдер сайзыраңгай эвес турган үелерде, аас чогаал чыыкчызы тоолчунуң чугаалааны чаңгыс-даа сөстү эрттирбейн, кончуг дүрген бижип четтигер ужурлуг турганын база машина-балгат, амгы ышкаш хөй эвес, ховар турар шагда оларның сураглааны тоолчуларга, чеченнерге чадаг-даа кылаштажып чедип тургулаанын бодаптарга-ла, четчир. Ол ышкаш кижилерниң чугаа-домаан үндүрүп алыры база амыр эвес. Ону чедип алырда, аас чогаал чыыкчызындан кижилер-биле чугаалажып билир, оларның сеткил-чүрээнче «орукту» тып, бүзүрелди база сонуургалды оттуруп ап шыдаар, эскериичел чорук, эвилең-ээлдек болгаш чончу болуру негеттинер. Ондар Киш-Чалааевич бо талазы-биле бедик үлегерлиг эртемден чораан. Бо дугайты ооң-биле институтка кады ажылдап чораан Ч.Ч. Куулар «Эртемге эш херек, чаяанга дүлгүүр херек» деп чүүлүнде дыка онза демдеглеп бижээн: «Ондар Киш-Чалаа оглунуң онзагай шынары – кандыг-даа кижи-биле эвилең чугаалажып билири, кандыг-даа кижини бодунга ээлдирип эккээр сорунзалыы. Элдеп кижи боор. Бир-ле катап Таспы үнүп чорааш, та кымдан өчүдүп алган чүве, ол черниң чажыт куюндан Сайын-Белек чагырыкчының «Тыва нояннар төөгүзү» деп эрги моол бижикке чогаалдарын тып эккелген. Межегей чоруткаш, оюннарның Лүндүп хелиңинге «Оюн дүлгүүрнү-даа» очулдуртуп кээр, дүү Бай-Тайга, Көп-Сөөк, Аяңгаты, Шыраа-Булактарда куйлардан эрги судурлар-даа эккээр, кылбас-ла чүвези чок».
Институтка ажылдап турганы 34 чылдың дургузунда Ондар Киш-Чалааевич бүгү Тываны могаг-шылаг чокка каш-каш катап эргий кезип, чон аразынга ат-сураа дыргын тараан турган тоолчулар Ооржак Чанчы-Хөө, Түлүш Баазаңай, Ооржак Маңнай суглар баштааш, дыка хөй улуг-биче чеченнерден дыка хөй санныг маадырлыг тоолдар, тоолчургу болгаш төөгү чугаалар, алгыш-йөрээлдер, ырлар болгаш кожамыктар, тывызыктар, үлегер домактар болгаш чечен сөстер база дыл, төөгү, этнография, үндезин культура-биле холбашкан материалдарны, сактыышкыннарны чыып бижээн. Ооң-биле чергелештир аас чогаалын шинчилээр база чон аразынга нептередир ажылга идепкейлиг киржип турган. Чижек кылдыр ооң чыып белеткээни чыындыларны адаптаал: «Тывыңарам, тывыңарам» (1968), «Тыва тоолдар» (1968), «Маңнайның тоолдары» (1971), «Демир-Шилги аъттыг Тевене-Мөге» (1972), «Арзылаң-Мерген» (Ч.Ч. Куулар-биле кады белеткээн. 1974), «Тыва улустуң тывызыктары» (1976), «Баазаңайның тоолдары» (1980), «Бора-Шокар аъттыг Боралдай» (1983).
О.К.-Ч. Дарыма кайгамчык хөйнү билир, хөй янзы талантылыг кижи чораан. Чогаадыкчы, чечен-мерген. Ооң аңгы-аңгы чылдарда бижээш, парлатканы шүлүктерин «Улуг-Хем» альманах, «Шын» база «Тываның аныяктары» солуннар база 2004 чылда өг-бүле архивинге үндезилеп тургускан «Улусчу эртемден – Ондар Дарыма» деп номдан номчуп болур. Орус дылдан тыва дылче очулдурганы аас чогаал үлегерлери-даа бар.
Бо бүгүден аңгыда, Ондар Киш-Чалааевичиниң ук-төөгүзүнде тоолчулар, хамнар, оътчу-чатчылар дээш, янзы-бүрү чаяалга-чаяанныг кижилер ховар эвес турган база кара чажындан оларны көрүп, хайгаарап өзүп келген болгаш, ол эм оъттарны, улусчу медицинаның аргаларын дыка эки билир эмчи-домчу база чурагачы турган. Сезен чылдар төнчүледир ооң ындыг тускай чаяанныын дыңнажы берген чон ону сураглап, кээп туруп бээрге, 1990 чылда институттан үнгеш, улусчу эмнээшкин-биле ажылдап эгелээн. Ала-чайгаар чая тырта берген бо ажылды чок апаргыже (2000) кылып чорааш, Ондар Киш-Чалааевич дыка хөй кижилерге дузалашканын ону таныыр, билир чораан улус ам-даа утпаан, сактып чугаалажып чоруур. Ооң тыва эртем болгаш культурага киирген улуг үлүг-хуузун база чонга ачы-буянын Тыва Чазак бедии-биле үнелеп, 1994 чылда аңаа «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» деп хүндүлүг атты тывыскан.
О.К.-Ч. Дарыманың тыва гуманитарлыг эртемге болгаш культурага киирген үлүг-хуузу үнелеп четтинмес. Ооң бүгү Тываны могаг-шылаг чокка эргип чоруп тургаш, чыып бижип кааны дыка хөй санныг аас чогаал болгаш өске-даа угланыышкынныг материалдары – тыва чонувустуң сагыш-сеткил культуразының үнелериниң ам-даа хөй-хөй чылдарда коптарып, шиңгээдип төттүнмес байлак шыгжамыры-дыр.
Маргарита КУНГАА,
ТГШИ-ниң аас чогаал секторунуң эргелекчизи.
“Шын” №27 2024 чылдың апрель 10
