Эрткен февраль айда ТР-ниң Экономика яамызы биле “Стартап-Студия СФУ” КХН кады ажылдажылганың дугуржулгазын чарган. Ооң кол утказы, креативтиг индустрияның бир кезээ болган гастротуризмни азы национал аъш-чем аймаан сонуургадыр туризмни Тывага сайзырадырының дугайында.
Чурттуң регионнары өскелерге дөмейлешпес, боттарының национал аъш-чемин келген аалчыларынга сонуургадып, ылаңгыя аян-чорукчуларны хаара тудары-биле гастротуризмни улам сайзырадып эгелээн.
Тывага база гастротуризмни чедимчелиг хөгжүдүп болурунуң аргалары бар. Амдыызында, үстүнде айыткан дугуржулга ёзугаар, кады ажылдажылганы дараазында кол угланыышкыннар-биле чорудары көрдүнүп турар:
-гастротуризм талазы-биле стартаптарны сайзырадыр;
-аъш-чем белеткээр технология талазы-биле сайгарлыкчы чорукче доозукчуларны хаара тудар;
-гастротуризмни сайзырадырынче угланган өөредилгелиг хемчеглерни организастаар.
Чардынган дугуржулга ёзугаар ажыл шуудай бээр чүве болза, Тывага гастрономия талазы-биле чаартылгалыг төлевилелдер дамчыштыр чаа ажылчын олуттарны тургузуп, инвесторларны хаара тударының аргазы көстүп келир. Ол ышкаш регионнуң креативтиг индустриязының бир кол кезээ болуп, гастротуризм сайзыралды алыр болгаш регионну ёзулуг гастротуризмниң төвү болдурарынга чаа аргалар ажыттынар. Ынчан чурттуң аңгы-аңгы булуңнарындан аян-чорукчулар хөйү-биле Тываже кээп эгелээриниң магадылалы бар.
Фестивальдарның ролю
Гастротуризмни хөгжүдер талазы-биле хемчеглер республикага чоруттунмайн турган дээр болза, шын эвес болур. Чижээ, малдың сүдүнден кылган экологтуг тыва ак чемнерни нептередир сорулгалыг “Ак чем” фестивалы бир дугаар 2018 чылда болган. Аңаа албан организациялардан эгелээш, хууда бараан бүдүрүкчүлеринге чедир хөй улус киришкен. Ынчангы фестивальдың кол негелдези – сүт болгаш сүт аймаандан кылган чемнерниң шынары, Евразия болгаш российжи стандарттарга база санитарлыг нормага дүүшкен турары.
Бирги фестиваль киржикчилериниң делгээн чеминиң хөй янзы болганындан жюри кежигүннери номинацияларны база таарыштыр тургузар ужурга таварышкан. Хөй янзы ак чем аразындан чүгле тыва быштактың хевирлериниң хөй болганын чыылганнар ынчан дыка сонуурган. Баштайгы фестивальды ТР-ниң Экономиктиг сайзырал, Көдээ ажыл-агый яамылары кол организакчылары болуп эрттирген.
База бир солун гастрофестиваль – “Мээң бизнезим: Тыва хой эъди” 2023 чылда Тыва Чазактың деткимчези-биле болган. Ынчан август 4-тен 12-ге чедир үргүлчүлээн фестивальга национал кухняның сес шеф-повары хой эъдинден янзы-бүрү чемни канчаар белеткээрин көргүзүп киришкен. Ол-ла фестиваль үезинде 330 литр шой тос-таңма пашка 300 литр изиг кара-мүннү, узбек чоннуң пловун база чыылганнар мурнунга белеткээш, чонга үлээн. Пловту канчаар кылырын чөөн чүк чоннарының кухнязының эксперти ынчан көргүзүп, мастер-классты эрттиргенин чыылганнар дыка сонуургап, өөренип ап турган.
Тывага гастротуризмни хөгжүдеринче угланган төлевилелге “Тыва ширээниң үлегери” хамааржыр. Өгбелерниң сагып чораан ёзу-чаңчылдарынга үлегерлээн тыва столду канчаар дериирин, чижээ, “Тыва ёзу-биле белеткээн хой эъди”, “Боодаг”, “Ак чем”, “Улуг ширээ”, “От шугумун” ынаар киирген. Бо төлевилелди сибирь кухнязының дугайында номнуң авторлары, Красноярскыдан биохимик эртемденнер Игорь Шеин биле Георгий Змановский 2020 чылда ажылдап кылган. 2023 чылда “Тыва ширээниң үлегери” гастрошиини боттандырары-биле “Алдын-Булак” биле “Буян-Бадыргы” рестораннар хүлээнип көргүскен. Ол база ырак-чооктан келген улуска солун өөредиглиг хемчег болган.
Нарын айтырыглар
Ындыг турбуже, гастротуризмни хөгжүдер мурнунда, ресторан бизнезинде нарын айтырыглар барын утпаза чогуур. Чижээ, туризм сезоннуг болганда, ресторанга чон доктаамал хөй чыылбас, чүгле аян-чорукчулар чыглыр кезек үеде хереглелдиг болу бээр. Ол ышкаш республиканың чурттакчы чонунуң саны эвээш болганы база салдарлыг. База бир нарын айтырыг – бедик мергежилдиг кадрларның чедишпези: поварлар, официантылар белеткээр тускай өөредилге черлериниң регионда амдыызында чогу. Колдуунда, чоннуң ниити чемненилге черлеринге ажылдап келген улус түр каданың ажылдаар чери кылдыр хүлээп көрүп турар. Ажылдап турар улустуң хөй кезии студентилер болгулаары чажыт эвес.
Оон аңгыда, чедир шиитпирлеттинмейн турар айтырыгларның бирээзи – аъш-чем аймааның чаңгыс аайлашкаа, бөдүүнү. Тыва национал кухняда эът аймаа болгаш сүттен кылган чемнер колдап турар. Өске черден келген улуска шак ындыг үстүг чемнер аар болганы-биле, оларның чип чаңчыга бергени үнүш аймаандан чемнерни менюже киирери чугула. Ол ышкаш аъш-чем бүдүрүп турар төптерден регионнуң ырак турары улуг чарыгдалдыг болуп турар. Инфраструктураның чедир хөгжүвээнинден өске черден сөөртүп эккелген дүрген үрелир чемни үр шыгжаары болдунмас.
Кандыг-даа бизнесте адааннажылга албан турар. Ындыг болганы-биле улуг рестораннарга адааннажылганы кудумчу чеми, түр када хенертен ында-мында тыптып кээр хөй санныг ниити чемненилге черлеринге чурттакчыларның дораан чаңчыга бээри тургузуп турар. Оон аңгыда, регионнуң чурттакчыларының акша-шалыңының эвээш болганындан хүннүң-не рестораннаар харыы чок. Чамдык кожууннарда чурагайлыг инфраструктура чедир хөгжүвейн турарындан амгы үениң маркетингизин чедир ажыглап шыдавайн турар.
Канчаар шиитпирлеп болурул?
Бо-ла нарын айтырыгларны чогумчалыг шиитпирлеп алыр дизе, чүгле национал кухня белеткеп турар ниити чемненилге черин ажыдып алыксап турар, ресторан бизнезин сайзырадыр күзелдиг улустуң билиин бедидип, өөредилгелиг программалар тургузарынга күрүнениң деткимчези хереглеттинип турар. Ол ышкаш логистика болгаш хандырылганы экижидер, ресторан ажылдакчыларының билии ниити стандарттарга дүгжүп турарын чедип алыр (чижээ, официантыларның ажылынче кичээнгей салыр, онлайн чагыглар системазы, төлевирни туда акша-биле эвес, ырактан-на төлээр арганы нептередир). Социал четкилер таварыштыр национал кухняны сайзырадып турар рестораннарже клиентилерни хаара тударынга маркетинг, брендинг кол черни ээлээр ужурлуг.
Сөөлгү үеде кайда-даа чаа хевирниң, ол дээрге фуд-корт, кейтеринг болгаш чемни чагыг ёзугаар адрезинге чедирер формат кончуг дүрген сайзырап турар. Ону база ам-даа хөгжүдери күзенчиг.
Чугаа кижиниң ижер-чиир чеминиң дугайында чоруп турар болганда, ооң кадыкка хора чогу, экологтуг, бедик шынарлыы бирги чергениң айтырыы болур. Шак ындыг эки шынарлыг чем белеткеп турар рестораннарга кандыг-даа адааннажылга бырашпайн баары билдингир.
Саналдар
Бистиң республикавыска ресторан бизнезин сайзырадырынга өөредилгелиг программаларны тургузары – хүннүң чугула айтырыы болуп турар. Эгезинден тура бедик мергежилдиг боттуң кадрларын белеткеп албас болза, гастротуризмни хөгжүдери узай берип болур. Тус черниң ёзу-чаңчылдарын эки билир поварлар, барменнер, ресторан менеджерлерин өөредир тускай курстар, программаларны ажылдап кылыры күзенчиг.
Шак ындыг өөредилге программаларынче амгы үениң технологиялары болгаш ресторан бизнезин удуртурунуң аргаларын, гастрономия маркетингизин, чаартылгалыг угланыышкынныг кулинарияны, ниити көрдүнген стандарттарга дүүштүр клиентилерниң негелдезин хандырарынга хамаарышкан чүүлдерни киирер.
Өөредилге черлери-биле кады ажылдажылганы организастап, университеттер, колледжтер болгаш профессионал училищелер-биле эштежилгени тургускаш, тус черниң рестораннарынга практика болгаш стажировкаларны доктаамал чорудар.
Өске черлерден хөйге билдингир специалистерни чалап, семинар, мастер-класстар организастаарын уламчылаар.
Билиин бедидип, өөредилге эрткен улуска сертификация системазын шиңгээттирер. Ынчан олар чаңгыс аай стандарттарны тургузуп билир болгаш негелделерге дүүштүр ажылды чоруткаш, хереглекчилерниң бүзүрелин чаалап ап болур.
Ол ышкаш өөредилге программазының болгаш сертификацияның шынарын үнелээр хамаарышпас комиссияны тургузары база артык эвес.
Аныяктарны деткиир
Сайгарлыкчы чоруун эгелеп алыксап турар аныяктар хөй. Оларны деткиири-биле хөй-ниитиниң чемненилге адырынга стартаптарны деткиирде, өөредилге курлавырларын таварыштыр чорудары эптиг. Тываның ёзу-чаңчылдары болгаш тускайлаң культурлуг өнчүзүн көргүзүп турар чаа хевирниң рестораннар концепциязының тургузукчуларынга улам идигни берип деткиири күзенчиг.
Кандыг-даа ажылды эгелеп алгаш, тура дүшпейн, эчизинге чедирер дээш кызар болза, эки түңнелдерни чедип ап болур. Ынчангаш бедик мергежилдиг специалистерлиг ресторан, кафелерниң саны көвүдээн тудум, гастротуризмниң сайзыралы республикаже туристерни хаара тударынга улуг рольду ойнаар дээрзи билдингир.
Тываның Туризм агентилелиниң медээзинден К. МОНГУШ белеткээн.
Чурукту интернеттен алган.
«Шын» №9 2025 чылдың март 13
