Тыва чон шаг төөгүден бээр кайгамчык чечен-мергенин көргүзүп, улустуң аас чогаалының тергиин үлегерлерин хөй салгалдар дамчыштыр чаяап тургускаш, амгы үеге чедир кадагалап арттырганын, ол үүже эртинени бижик-билиглиг амгы салгалдарга дамчыдып бергенин эки билир бис. Ооң ачызында бижимел тыва чечен чогаалды тургузары, бир талазында, белен болган чадавас. 1930 чылда тыва бижикти чогааткан соонда, төрээн дылывыска баштайгы бижимел чогаалдар болгаш үндезилекчи чогаалчылар көстүп кээп, солун-сеткүүлдерге, чыынды номнарга чогаалдар парлаттынып эгелээн. База орус дылдан баштайгы чогаал очулгалары кылдынып, классиктиг орус-совет литературадан өөредилге ынчалдыр эгелээн. Ол үеде чогаал бижип шенеп чоруур кижилер кожуун-суму бүрүзүнге көстүп келген деп болур. Ынчангаш Тыва Арат Республикага чогаалчылар эвилелин тургузар барымдаалар бары бүрүн бадыткалдыг апарган.
1942 чылдың октябрь 10-да ТАР-ның чогаалчылар эвилелин тургузар дугайында ТАР-ның Сайыттар Чөвүлелиниң (Чымба ат салган) болгаш ТАРН ТК-ның (Тока ат салган) каттышкан доктаалы үнген. Ноябрь 22 – 24 хүннеринде Тываның чогаалчылар эвилелиниң тургузукчу хуралы (конференциязы) болган. Шак ол баштайгы хуралга ук эвилелдиң Уставын хүлээп ап, баштаар черниң кежигүннеринге С. Бүрбүнү (баштайгы даргазы), О. Саган-оолду, А. Пальмбахты, С. Сарыг-оолду, Б. Хөвеңмейни, А. Бобкованы болгаш Л. Чадамбаны соңгаан.
Эвилелдиң баштайгы кежигүннери ол үениң интеллигенциязы: башкылар, даргалар, агрономнар, артистер, журналистер, көдээ корреспондентилер болганын, баштайгы тыва чогаалчылар деп санап болур 31 кижиниң адын чогаал шинчилекчизи В. Салчак илередип үндүрген (В. Салчак. «Чогаалдың судалы – алдын шыгжамырда», Кызыл – 2015. Элээн хөй дараазында кииргеним медээлерни, факт-барымдааны база бо номдан алганымны сагындырып каайн. – Н.К.). Тываның улустуң чогаалчызы Монгуш Кенин-Лопсан «Чечен чогаалдың ак өөнде» деп солун сактыышкыннарны бижип, 1944 чылдың чазынында Кызылга тыва аныяк чогаалчыларның баштайгы семинары канчаар болуп эрткенин төөгээн. Шынап-ла, тыва чогаалдың ак өөн тип, ону эң баштай ээлеп турган улуг өгбелеривистиң – Степан Сарыг-оол, Сергей Пюрбю, Виктор Көк-оол, Салчак Тока, Байкара Хөвеңмей, Василий Эренчин, Олег Саган-оол, Леонид Чадамба, Александр Пальмбах, Салчак Самба-Люндуп, Донгак Барыкаан болгаш өскелерниң-даа аттарын – кезээ-мөңгеде утпас ужурлуг бис. Ол ышкаш Идам-Сүрүң Монгуш, Бадра Иргит, Тамба Салчак, Александр Тамба-Сүрүң, Феликс (Ондар) Сеглеңмей, Кенин-Лопсан Монгуш, Олег Сувакпит, Юрий Кюнзегеш, Алексей Хуурак, Константин Тоюң, Виктор Саган-оол, Бегзи Донгак болгаш өскелер-даа улуг эш-өөрүнден бичии-ле соңнай тыва чечен чогаалдың аккыр өөнче кирер хуу-салымныг болганын бижимел барымдаалар бадыткап турар.
1945 чылдың октябрь 16-да ТАР-ның Чогаалчылар эвилелин Совет Чогаалчылар эвилелиниң тыва салбыры кылдыр чаарткан, ооң баштаар чериниң даргазынга О.К. Саган-оолду соңгаан. 1958 чылдың июль 31-де РСФСР-ниң чогаалчылар эвилелиниң тыва салбырының бирги отчет-соңгулдалыг хуралы болган. 1962 чылдың апрель 28-те, РСФСР-ниң ЧЭ-ниң тыва салбырын Тыва АССР-ниң Чогаалчылар эвилели кылдыр эде тургускан, ооң тургузукчу съездизи 1963 чылдың январь 22-де болуп эрткен. Бир кезек үеде тыва чогаалчыларның чогаадыкчы эвилели Тыва Республиканың чогаалчылар эвилели деп ат-биле ажылдап турган. Амгы үеде Тывавыста чогаалчыларның ийи эвилели ажылдап турар. Тыва Республиканың чогаалчылар эвилели деп аттыг чаа эвилел бо чыл эгезинден бээр бүрүткеттинип тургустунгаш, кыска хуусаада ажылын оранчок шуудады берген. Бо ийи эвилелдиң кайызы-даа сезен чыл бурунгаар тургустунган тыва чогаалчылар эвилелиниң салгакчылары болур дээрзин айтып, билип алыры чугула. Эрткен 75 чыл дургузунда тыва чогаалчыларның беш-алды салгалы солчуп, чечен чогаалдың сайзыралынга улуг үлүг-хуузун ээлчештир киирген.
Тыва чечен чогаалдың хөгжүлдезинге киирген улуг үлүг-хуузу дээш аңгы-аңгы чылдарда Тываның улустуң чогаалчызы деп бедик атты дараазында чогаалчыларга тывыскан: С.Б. Пюрбюге (1973), С.А. Сарыг-оолга (1974), С.К. Токага (1974), К.-Э.К. Кудажыга (1978), Ю.Ш. Кюнзегешке (1993), М.Б. Кенин-Лопсанга (1994), С.С. Сүрүң-оолга (1994), Е.Т. Тановага (2005), А.А. Даржайга (2007), Ч.Ч. Кууларга (2010), Э.Б. Мижитке (2011), Н.Ш. Кууларга (2014), В.Б. Монгушка (2014), М.Б. Ховалыгга (2016), Ш.М. Суваңга (2017), К. К. Чоодуга (Чооду Кара-Күске, 2022). Ол ышкаш тыва чогаалдың сайзыралынга үнелеп четпес улуг үлүг-хуузун киирип, чогаалдары үениң шылгалдазын ажып эртип турар О.О. Сувакпит, М.Ы. Идам-Сүрүң, А.Д. Арапчор, С.Ө. Тамба, Ф.Ш.-Х. Сеглеңмей, Л.Б. Чадамба, М.К. Өлчей-оол, Э.Т. Кечил-оол, М.Б. Доржу, Э.Л. Донгак, В.С. Серен-оол, М.Б. Көжелдей, С.Б. Молдурга, С.О. Майнак, Д.Д. Сарыкай, Д.С. Куулар, А.К. Калзан, З.А. Намзырай, О.К. Туң-оол, А.С. Бегзин-оол, С.В. Козлова, Е.В. Антуфьев, В.А. Бузыкаев, Г.И. Принцева, М.М. Дуюнгар, З.С. Байсалова, И.И. Бадра, А. Үержаа болгаш өскелерни-даа канчап сагынмас боор. Оларга немештир төөгүде аттары артып калган улуг тоолчулар Т. Баазаңай, О. Маңнай, О. Чаңчы-Хөө болгаш өскелерни-даа черле уттуп болбас. Амгы тыва чогаалда туружу быжыг эш-өөрүвүс Ч.Б. Ирбижей, К.Д. Бижек, К.-К. Чооду, Ш.М. Суваң, З.Б. Самдан, А.С. Шоюн, Ч.Ч.-Д. Ондар, Э.Б. Цаллагова, И.П. Принцева, Н.Д. Серенот, А.Х. Ховалыг, Л.Х. Иргит, М.А. Күжүгет, С.С. Комбу, Л.Х. Ооржак, У.А. Донгак, Л.С. Мижит, Р.Д. Лудуп, М.Н. Ооржак болгаш өскелерни-даа (аттары бо даңзыже кирбээн эш-өөр база-ла хөй болбайн канчаар!) адавайн баар аргавыс чок. Тыва драматургияны сайзырадып, театрның сценазынга хөй шиилерни тургузарынга көскү үлүг-хуулуг Виктор Көк-оол, Кызыл-Эник Кудажы, Екатерина Танова, Владимир Серен-оол, Эдуард Мижит болгаш өскелерни-даа демдеглээри албан. Тыва чогаалды сайзырадып, бурунгаар шимчедип чоруур салым-чаяанныглар, шынап-ла, хөй-дүр!
1946 чылда тыва чогаалчыларның кол парладыр органы болур «Улуг-Хем» альманах үндезилеттинген, 1992 чылда ону сеткүүл кылдыр эде тургускан. Амгы үеде ол «Улуг-Хемниң агымы» деп ат-биле ажылын уламчылап турар.
Тыва чогаалчыларның чогаалдарын делегейниң дыка хөй дылдарынче очулдурган, ылаңгыя орус дылче очулгалар эң хөй болуп турар, ол ышкаш ССРЭ турар үеде, украин, беларусь, казах, кыргыс, якут, хакас, алтай, татар болгаш өске-даа дылдарже хөй очулгалар кылдынган. С. Токаның «Араттың сөзү» болгаш С. Сарыг-оолдуң «Аңгыр-оолдуң тоожузу» деп романнарын өске дылдарже эң хөйү-биле очулдурган. Тыва дылче очулгалар база арбын: делегей чогаалының классиктерин, амгы орус, алтай, хакас, якут саха, моол, казах, украин, беларусь болгаш өске-даа чогаалчыларның чогаалдарын очулдургаш, тыва дылга парлааны, очулдурган шиилерни театр сценазынга ойнап көргүскени – бистиң чогаалчыларның мергежил талазы-биле өзүлдезиниң көскү херечилели.
Тыва чогаалчыларның чогаадыкчы эвилелдери амгы үеде сан талазы-биле өзүлделиг болуп, арга-мергежили бедик чогаалчыларны каттыштырып, бодунуң мурнунга чаа чогаадыкчы сорулгаларны салып, тургустунганындан бээр 80 чыл оюн төлептии-биле уткуп турар. Юбилейге уткуштур бистиң Тыва Республиканың чогаалчылар эвилели октябрь 18-те Кызылга, Улусчу чогаадылга бажыңынга байырлыг хуралды (17.00 шакта) болгаш кожууннарда чогаал каттыжыышкыннарының кежигүннериниң чыыжын (13.00 шакта) эрттирип турар. Бо байырлыг хемчегже тыва чечен чогаалга хандыкшылдыг бүгү улусту чалап турар бис!
Юбилейивиске уткуштур хүндүлүг солунувус «Шынның» арыннарынга үндезилекчи чогаалчыларывысты адап сагынмышаан, амгы бар бүгү тыва чогаалчыларга изиг байыр чедирип, Тыва Республиканың чогаалчылар эвилелиниң аныяк-даа болза, бедик мергежилдиг шүлүкчүлериниң чогаалдарын тыва номчукчуларга бараалгадыр-дыр бис.
/ Николай Куулар,
ТР-ниң ЧЭ-ниң баштаар чериниң кежигүнү.