Тываның шылгараңгай хөгжүм коллективтериниң аразында Тыва национал оркестр көскү черни ээлеп турар. Ол бо чылын тургустунганындан бээр 20 чыл оюн демдеглеп эрттирген.
Оркестрниң канчаар тургустунуп эгелээн төөгүзүн чугаалаар мурнунда, ооң хөгжүм херекселдерин кажан, каяа кылып эгелээнин демдеглээри чугула. 1986 чылда Тывага Бурятиядан Балдан Гомбоев деп мастер чедип келген. Ол үеде республиканың уран чүүлүнүң билдингир кижилери-биле сүмележип, тыва национал хөгжүм херекселдерин кылып нептередир болгаш национал оркестр тургузар күзелин илереткен. Ынчан Тываның бир дугаар профессионал композитору, ССРЭ-ниң улустуң артизи А.Б. Чыргал-оол мастерниң ол бодалын изии-биле деткээн соонда, КПТУ-4-түң баазазынга национал хөгжүм херекселдери кылыр шенелде лаборатория тургустунган. Ол ышкаш билдингир композиторнуң сүмези-биле лаборатория чанынга шенелде оркестрни тургускаш, ооң удуртукчузунга Татьяна Туматовна Балданны томуйлап каан.
Эгезинде, үш бичии өрээлге турган мастерскаяга 16 сургуул кээп турган. Оркестрниң сценаже эң баштайгы үнүүшкүнү 1987 чылда ынчангы Кызылдың башкы институдунга болган. 18 хөгжүмчү оркестрге бир дугаар оюн-көргүзүүн чонга бараалгаткан. Оолдар училищеге үш чыл өөренген соонда, игил, бызаанчы, дошпулуур, чанзы, чадаган деп ылавылап бижээн “Хөгжүм херексели кылыр мастер” деп дипломну холга алганнар. Дараазында чылында тыва национал хөгжүм херекселдерин кылыр мастерлер аразынга мөөрей болган. Аңаа киириштирген 96 хөгжүм херекселиниң 30-ин Гомбоевтиң лабораториязынга кылган болуп турар.
1990–91 өөредилге чылында ийи дугаар мастерлер бөлүү доозуп үнген. Оон үш дугаар дээш, национал хөгжүм херекселин кылыр мастерлер удаа-дараа доозуп, чүгле ону кылырындан аңгыда, аңаа ойнап база билир кылдыр өөредип турган болганда, улуг профессионал хөгжүмчүлер көстүп эгелээн. Ынчан, 1991 чылда, Кызылдың уран чүүл училищезинге национал хөгжүм херекселдериниң салбыры ажыттынан. Чоорту сайзыраза-сайзыраза, 2003 чылда чиңгине тыва национал хөгжүм херекселдеринге профессионал бедик деңнелге ойнап турар хөгжүмчүлерден тургустунган ёзулуг оркестр тургустунган. Бо хүнде оркестрде 25 хөгжүмчү бар.
20 чыл дургузунда оркестрниң алган шаңнал-макталдарын, янзы-бүрү мөөрейлерге тиилелгелерин санаар болза, чаңгыс арын эвээш болур. А эң-не кол шаңналы – тыва чоннуң чоргааралы, эртинези деп делегей чоннарының үнелели.
Оркестр юбилейлиг чылын апрель 28-те В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга улуг байырлал көргүзүүн ийи удаа чонга бараалгадып, демдеглеп эрттирген. Алдын үүжезиниң болгаш чаа чогааткан аялгаларын оркестрниң хөгжүмчүлери чыылганнарның сагыш-сеткилин куюмналдыр аян тутканнар. Баштайгы концертке хөгжүмчүлерге ТР-ниң Культура яамызының мурнундан байыр чедириишкини болгаш шылгарааннарга шаңналдарны сайыт Виктор Чигжит кылгаш, оркестрге 50 муң рубльдиң сертификадын тывыскан. Кежээки концертин Тываның төөгүзүнде көскү болуушкун – сарыг шажын хүрээзиниң байырлыг ажыдыышкынынга келген аалчылар сонуургап көөр аас-кежиктиг болган.
Аңаа ТР-ниң Чазак Даргазы Владислав Ховалыг байыр чедирген: «Ыры-хөгжүм кандыг-даа чоннуң культуразының болгаш ёзу-чаңчылдарының онзагай кезээнге хамааржыр. Олар өгбелериниң өнчү кылдыр арттырып каан ёзу-чаңчылын, улусчу ыр-шоорун амгы үениң тевии-биле деңге тудар дээш, шупту демнежип, чаңгыс коллектив болуп, чонунга бараан болуп чорулар. Оркестр уран чүүлү сайзыраар ужурлуг.
Чогаадыкчы дидим хөделиишкиннерни болгаш чаа көрүштүг ыры-хөгжүмнү күзедим. Күш-ажылыңар дээш четтирдим!».
Ол кежээ Тыва национал оркестрниң артистери – Кежик Успун ТР-ниң Баштыңының Өөрүп четтириишкин бижии-биле, Айдың Быртан-оол Хүндүлел бижик-биле шаңнатканнар. Оркестрниң директору Артыш Опуйлаага – «ТР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы», Каң-Хүлер Сааяга – «ТР-ниң Улустуң хөөмейжизи», Надежда Донгакка – «ТР-ниң улустуң артизи» хүндүлүг аттарны тывыскан.
Ол кежээ Бурятияның чазааның даргазы Алексей Цыденов Тываның улуг хүрээ ажыдыышкыны – төөгүлүг болуушкунга киришкенинге, делегейде ховар оркестрниң юбилейлиг оюн-көргүзүүнге келгенинге өөрүп, шупту чонга изиг байырын чедирген. Тыва, бурят чоннарның культуразы, хөгжүмү, езу-чаңчылдары, чүдүлгези-даа дөмей болганы, республикаларга эгин-кожа кады демниг ажылдаарынга эптиг дээрзин демдеглеп, Удан-Удэ – Кызыл деп дорт авиарейсти ажыглап, Тываның чурттакчыларын Бурятияже доктаамал кээп туруңар деп чалаан.
Тыва национал оркестр – национал хөгжүм херекселдеринге ойнавышаан, хөөмейниң янзы-бүрү хевирлерин күүседир делегейде чаңгыс оркестр. Ооң чогаадыкчы ажыл-ижи кижи бүрүзүнүң сагыш-сеткилин уярадыптар күчүлүг. Оркестрниң репертуары 200 ажыг бот-тускайлаң болгаш улусчу уран чүүлдүң репертуары-биле байлак.
Концерттиң бирги кезээ тыва композиторларның юбилейлиг байырлалга уткуштур бижээн аялгаларын оркестр хөгжүмчүлери ойнап, көрүкчүлерни чаа, чараш аялгалар-биле магадаткан. Концерттиң ийиги кезээнге оркестрниң төөгүзү-биле холбаалыг программаны тургускан. Коллективке аңгы-аңгы чылдарда ажылдап чораан Тываның сураглыг ыраажылары болгаш артистериниң күүселдези-биле база Россияның алдарлыг дирижерлары сценаже үнүп, тыва композиторларның алдарлыг хөгжүм чогаалдарын удуртуп, оркестр-биле ойнааннар.
Жаргал Тогтонов, Бурятияның уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы, Национал оркестриниң кол дирижеру:
– Тыва национал оркестр бодунуң онзагайы-биле делегейде ховар, чаңгыс оркестр, Тываның ёзулуг чоргааралы деп үнелээр-дир мен. Бодум тыва хөөмей-сыгыттың улуг мөгейикчизи болгаш, сценага оркестр-биле кады ойнап үнүп келгеш, хөгжүмчүлерниң оюнундан сорук кирип, хей-аъдым көдүрлүп, күштүг энергия алдым. Юбилейлээн оркестрге моон-даа соңгаар хөгжүлдени, солун партитураларны, ам-даа делегейни кезип, ховар уран чүүлүн чонга бараалгадып, кайгадып чоруурун күзедим!
Савр Катаев, Калмыкияның уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы, Национал оркестриниң уран чүүл удуртукчузу, кол дирижеру:
– Тыва национал ор- кестр – тыва чоннуң чоргааралы, эртинези-дир. Шынап-ла, делегейде бо оркестрге дөмейлежир мындыг кайгамчык, онзагай бүдүштүг чаңгыс-даа ындыг оркестр чок. Бо оркестрни удуртуп, сценаже үнери, меңээ, дирижёрга – улуг алдар-дыр. Бөгүн олар-биле сценага кады ажылдааш, хөгжүмчүлерниң бедик профессионал дуржулгазын эскердим. Ол ышкаш оларның оюну, сыгыт-хөөмейинден кончуг улуг күштү хүлээп алдым. Бо хемчегде киржип келгенимге дыка өөрүп тур мен. Ооң мурнунда чүгле интернеттен оларның ыры-хөгжүмүн көөр турган болзумза, ам-на алдарлыг хөгжүмчүлер-биле езулуг таныжып ап, оркестрниң тургузукчулары-биле чугаалажыр аргалыг болганывыс кайгамчык-тыр. Бис, калмыктар, силер ышкаш ак орукту күзээр чаңчылдыг бис. Ынчангаш бо оркестрниң каяа-даа чораанда оруу ак болурун күзедим!
Валерий Шелепов, Красноярскының А.Ю. Бардин аттыг филармониязының орус хөгжүм оркестриниң уран чүүл удуртукчузу, кол дирижёру:
– Тыва национал оркестр-биле бир дугаар сценаже үндүм. Кайгамчык-тыр! Оркестрниң келир үези байлак чедиишкиннерлиг болуру билдингир. Дирижернуң бүгү дилээн бичии-даа хажыдыышкын чок күүседири болгаш дыңнангыры дээрге, оркестрниң езулуг профессионал бедик деңнелин көргүзүп турары ол. Хөгжүмчүлерге шак бо хевээр тура-соруу бедик, карактары хып чоруурун күзээр-дир мен. Бодум Кызылга төрүттүнген мен. Кызылдың уран чүүл училищезинге өөренип тургаш, Красноярскыже шилчиттирип алгаш, олчаан ында ажылдап-чурттап чоруур мен. Дораан бажымга чаа бодал тыптып келген. Бир эвес орус хөгжүм херекселдеринге тыва пентатониканы киирип тургаш, ойнаар болза, туруп көрбээн “частыышкын” болур деп бодаар мен.
Ол хүн оркестрниң күүсеткен номер бүрүзү сеткилдерни өрүмнеп кирип, тыва кижи бүрүзүнүң чоргааралын улам-на күштелдирип турган. Ол ышкаш сценаның артында шимелдези болгаш өгбелерниң мерген угаанныг сөзүглелдери хөгжүм чогаалының утказының аайы-биле көрүкчүнү тоол оранынче, маадырлар чуртунче эдертип турганзыг болган.
К. МОНГУШ, А. ДОНГАК.
Н.АҢГЫР-ООЛДУҢ тырттырган чуруктары.
"Шын" №32 2023 чылдың май 3
