Хараача, эжик, ынаалар, хана ыяштары – бо бүгү Бай-Тайганың Тээли суурунуң чурттакчылары Аяс, Долаана Чанзаннарның чурттап орар бажыңының хериминиң иштин долган. Кире бээрге, хос чер чок кылдыр чараштыр чыып белеткеп каан өг ыяштарындан чаа ыяшсыг чыт думчукка дораан хап кээр. Өгнүң эр ээзи Аяс Чанзанның чазаныр мастерскаязы база хериминиң иштинде. Ында мастер база бир өгнүң хараачазын барык доозарының кырында келген, чай чок ажылдаан тур. Шевер холдар өөренген чаңы-биле хараачаны хоюглап турда, ажыл-агыйының дугайында ол таныштырды:
— Бичиимден тура кырган-ачамның чанынга өг кылып турганын көрүп өскен болгаш, ынчан-на өг ыяжын чазаарынга сонуургал тыптып келген деп бодаар мен. Кырган-ачам "Тээли" совхозка бүгү назынында ажылдаан. Өг ыяжы чазаарындан аңгыда, стол, сандай дээш улустуң чагыын ёзугаар чүнү-даа кылыр кижи. Бо хүнде ооң ажыглап чораан дериг-херекселдери ам-даа бар – дээш, мастер бедик черде азып каан турган хаарыылын камныы кончуг дүжүргеш, сонуургатты.
Ада-өгбелерден көрүп билип алган билиглеринден аңгыда, тускай өөредилге черинге азы бир-ле мастерниң өөреникчизи кылдыр өөренмээн-даа болза, мастерге аңгы тускайлаң чазанып кириптеринге ол билиглери дузалыг болган.
БАШТАЙГЫ ӨГ ЭКИ БОЛЗА, УЛАЖЫ БЭЭР
— Бир дугаарында өг ыяжын 2018 чылдан тура чазап эгелээн бис. Өөм иштиниң ачазының ачазы ус-шевер Мижит-Доржу Хертек өгбениң кылган өөн септеп, кылып тургаш, сонуургааш, ол өгге үндезилеп алгаш, кылып кирипкен бис. Ол ажылды эгелеп алыр дээш, элээн улуг чарыгдалдарны кылгаш, ам ол банкылардан алган чээлилерни төлеп, удаа-дараа өглерни чагыглар кирерге-ле, улаштыр кылып турарывыс бо – деп чугаалап чорда, бажыңның херээжен ээзи Долаана Чанзан уламчылады:
— Баштайгы чагыг Кызылда Президентиниң кадет училищезинден кирген. Ону кылып эгелээш, өгнүң шывыының материалдарын экилеп шилип тургаш, иелээ даарааш, бүрүнү-биле чүмнээн өгнү чедире бээривиске, чагыкчылар аажок таарзынган. Мактаткан-даа бис. Оон-на шуудап, чагыгларны хүлээп эгелээш, “Юрта” КХН кылдыр тургустунгаш, чоорту ажылдакчыларны хүлээп ап эгелээн бис. Чагыглар колдуунда хуу чондан, кожууннардан, оларның аразында Эрзинден хөй кээп турар – деп, Долаана Багай-ооловна чугаалады.
Боду Тээлиниң ортумак школазында эге класс башкызы кылдыр ажылдап турар-даа болза, кичээл соонда, бажыңга кылыр ажылдан аңгыда, кежээлерде өг шывыы даараарынга база четтигип турар. Аяс биле Долаана бир өгнү кыла бергенде, чагыкчының айыткан хуусаазындан озалдатпайн доозар дээш, кайызы-даа шудургу ажылдап кириптерлер.
— Бодум көдээге өскен болгаш, кырган-аваларымның өг шывыы даарап турганын көрүп, оларга дузалажып тургаш, дааранып өөренип алган мен. Кандыг-даа ажылды кижи боду холу-биле тудуп, кылып тургаш, өөренип алыр. Бистиң бо ажылывыста доктаамал 2 ажылдакчы ажылдап турар. Кажан чагыглар көвүдээрге, дузалакчыларның саны он-даа чеде бээр. Кышкы өгнүң кидизин ийи талазындан даараар болгаш, ажылы улуг. Ынчан дуңмаларывысты-даа, Ак-Довурактан, Кызылдан төрелдеривисти-даа дузалажыр кылдыр чалап алыр-дыр бис. Оларга база дөмей-ле төлеп берип турар бис. Кандыг-даа кижиниң ажылче үндүрген үезин, күжүн акша-төгерик-биле үнелээри чугула. Чайгы үеде уруг-дарыывыс дыштанылгазында чыглып келгеш, бистиң аайывыс-биле бо бүгү ажылдарны кылып кириптерлер. Колдуунда өгнүң иштики, даштыкы шывыгларын, кидизин даарап турар мен. Пөстерни, хендирлерни интернеттен чагыдып, кидисти Абакандан садып ап турар бис. Бо хүннерде 12 баштыг 6 ханалыг өгнүң иштики адаккы шывыы, көжегезин даарап доозуп тур мен. Бир өгнүң шывыгларын даараарынче бир неделя үне бээр – деп, Долаана Чанзан дааранып турар өрээлинче киир чалап, таныштырды.
ДЕВИСКЭЭР ЧЕДИШПЕЙН БААРГА...
Чылдан чылче Чанзаннарның өг кылыр ажылы сайзырап, чагыглар үзүлбестей бээрге, хериминиң девискээри тарлап, немелде шөл херек апарган. Үш чыл ээн турган кожазында бажыңның ээзи-биле ол бажыңны садып алыр кылдыр дугурушкаш, ооң хериминиң иштинде пилораманы тургузуп алган. А бажың иштинде даараныр мастерскаяны таарыштыр кылган. Бир өрээлде кидис, пөс-таавыны чыып каан. Улуг өрээлде даараныр бүдүрүлге машиназында өг шывыгларын даарап турар. Өске өрээлде кургадып каан өг ыяштарын чыскаап тургускан.
— Эрткен чылын ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызында көдээ ажыл-агый кооперативтерин сайзырадыр фондунуң деткимчези-биле күрүнеден дүк дыдар, кидис салыр дериг-херексел алган бис. Ону төлевир чокка ажыглаар кылдыр берген. Бо өнчүнү ажыглаарын ажыглаар-даа болзувусса, дөмей-ле фондунуң өнчүзү хевээр артар. Ынчангаш ол дериг-херекселди чөптүг ажыглап, кидис кылыр цех база ажыдып алыксап турар бис. Шупту чүве каяа-ла хары угда болу бээр ийик, бичиилеп немей туттунуп турарывыс бо.
Оон аңгыда, бо чылын 296 муң рубль-биле пилорама садып алгаш, ону чаа-ла салып тур бис. Ооң чанынга чазып, чыып турар ангарны тургузар дээш, белеткеп алганывыс бо. Чоорту улуг тудуг кылыр бис, амдыызында белеткээн материалдарны түр када шыгжаар чер чугула херек болуп турар.
Бо хүнге чедир ниитизи-биле 30 ажыг өгнү кылган бис. Чамдыкта бир чылда 10 ажыгны-даа кылып турдувус. Чижээ, эрткен чылын Наадым чемпионнарынга бээр 12 өг белеткээр чагыг алгаш, кылган бис. Чарыгдалдыг кезээн орулга дуглаптар, ооң кадында 10 хире ажылдакчының шалыңынга база чеде бээр. Черле шору, кредиттер эвес болза, ажырбас чүве. Бо ажылды эгелеп алыр дээш, алган чээлилеривисти ам-даа төлеп турар бис.
Өг ыяжынга чымчак материалды Абазадан чагыдып алыр-дыр бис. 2 куб ыяшты эккеп алырга, бир өгнүң ыяжынга болгаш беш хараача, эжикке база чеде бээр. Өгнүң ынаалары болгаш ханаларын хадыңдан кылыр — деп, Аяс мастер чугаалады.
“АРТЫҢДА АДАҢ ЧУДУРУУН АННЫП ОЛУР”
Бо мастерниң кылган өглериниң шынары эки болурундан аңгыда, чиңгине тыва ёзу-биле белеткээнин чагып алыкчылар үнелеп турар. Чижээ, өг ханаларын инек кежинден дилген баг-биле көъктеп кааны дыка быжыг. Тывалар ону “Артыңда адаң чудуруун аннып олур” деп тывызыктажырын билир-ле болгай бис.
“Эрги арга ажыглап, инек кежин чыдыткаш, дилгеш, баг кылырга, ол олчаан баар, кончуг быжыг болур. Чүгле ол багны белеткеп кылып алыры халалыг. Холдан кештиң чыды дыка үр читпес боор чорду. Ындыг-даа болза өгбелеривистиң кылып чораан аргаларын утпас дээш, ажыглап турар бис. Бо-ла билиглерни уруг-дарыывыска база дамчыдып берип, өөредип тур бис. Ынчанмас болза, келир салгал чиңгине тыва өгнүң үнезин билбес болур” – деп, Аяс Чанзан чугаалады.
Бо мастерниң кылган өөн садып алган улус ажы-төлүнге чиңгине тыва өгнүң моол өглерден ылгалын тайылбырлап берип чоруур болза, артык эвес-тир.
Алды ханалыг өгнүң чүгле ыяжын бо мастерге чагыырга, 120 муң рубль болур. А бүрүнү-биле чүмнеп каан кышкы өгнү 260 муң рубль-биле чагып ап болур. Республикада бо хүннерде өг ыяжы чазап турар мастерлер ховар дээр болза, чазыг болур. Кожуун, суур бүрүзүнде өг чазап турар оода чаңгыс мастер албан бар болур. Ынчалза-даа мастер бүрүзүнүң кылыры аңгы-аңгы. Ооң кадында Моолдан өглерни улус хөй чагыдып ап турар. Мында өртек-үнезиниң талазы-биле чиик болуп турар. Ындыг болганындан моол өглерниң ажыглалы база үр эвес болуп турарын ажыглап турган улус билир.
ТЫВА КИЖИГЕ ӨГДЕН ДЭЭРЕ ОРАН-САВА ТУРАР ДЕП БЕ?
Долаана, Аяс Чанзаннар боттарының ийи кыс, бир оолдуг, азырап алганы 2 кыстыг. Уругларының улуу Благовещенск хоорайда эмчи академиязында өөренип турар. Оглу Красноярск хоорайга студентилеп тургаш, оон-на шериг албанын эрттирип чорупкан. Ам декабрьда халажып кээр. Бичиизи 10 харлыг, 5-ки классчы. Долаана Багай-ооловнаның угбазындан азырааны ийи кыстарының улуу Новосибирскиде студент, бичиизи бо чылын 9 класс дооскаш, Абаканда студентилеп турар. Ол дааранырынга салым-чаяанныг болган. Келир үеде бодунуң мергежилин ол талазы-биле шилип алганы таварылга эвес. Ынчалдыр бо өг-бүле 4 студентини эртем-билигге чедирип алыр дээш, чай-кыш чок чондан кирген чагыгларны хүлээп, ажылдап турар. Оларның уруглары шуптузу бичиизинден тура ине сыптап билир, өг шывыын чайлыг даараар. Улуг оглу ачазының өг ыяжын чазап белеткеп турарын сонуургаар, күзелдии-биле дузалажыр. Бүгү кылып билир билиглерин мастер оглунга дамчыдып берип, амдыгааштан өөредип турары мактанчыг.
Чанзаннарның өг-бүлезинде дег, өгбелериниң кылып чораан ажыл-ижин салгалдан салгалче дамчыдып берип чоруур өг-бүлелер хөй болган тудум, тыва чоннуң чоргааралы — кидис өөвүс кажан-даа үнезин чидирбес. Амгы үеде хоорайже дывыржып, сая-сая рубль чээли акшалар алгаш, банкыларга өреленип тургаш-ла, каът-каът бажыңнар тудуп турарлар хөй. Кижи бүрүзү канчаар чурттаарын боду билир. Шилилге чүгле оларда. Ындыг-даа болза кыжын – чылыг, чайын – сериин тыва өгнү тиккеш, тыва хевин кедип алгаш, чоргаар чурттаарын кым-даа хорувайн турар болгай.
Ёзулуг тыва чоргаарал тыва өгден эгелээр деп кырган-ачамның чугаазын бо удаада база катап сагындым.
Карина МОНГУШ.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” №81 2023 чылдың октябрь 25
