Тыва дылды кадагалап арттырары база ону улаштыр хөгжүдер сорулга-биле интернет четкизинче тыва дылды киирери – Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң (ТГТШИ) эртем ажылының база бир чугула угланыышкыннарының бирээзи. Ол ажылдарны Чазак Даргазы Владислав Ховалыгның деткимчези-биле чорудуп турар.
Эртем институдунуң удуртукчузу Март-оол Ховалыгның чугаалап турары-биле алырга, амгы үеде тыва дылды Яндексче киирер дээш, сөстер, сөстер каттыжылгаларының болгаш домактарның очулгазының ажылдарын чорудуп турар. Амгы үеде 275 муң чергелешкен очулгаларны очулдурукчулар командазы чыып алган. “Яндекс. Очулдурукчуже” тыва дылды киирерде, 1 сая ажыг чергелешкен очулгалыг сөс каттыжыышкыны негеттинип турар. Ноябрь 1-ге чедир ук ажыл доостур, чыл төнчүзүнге чедир хыналда ажылдарын доозар. Февраль 1-ге чедир системаже кииреринге белеткелди эрткен турар ужурлуг.
Онлайн-сөстүктер, очулдурукчулар, тыва дылдың шын бижилге дүрүмнерин хынаар система, дылды өөрениринге таарымчалыг электроннуг шөлчүгештер, тыва дылдың национал корпузу, чугаа дылын танып, билип кааптар синтезатор, тыва дыл кырынга чугааланып турар үн дузалакчызы дээн ышкаш чурагайжыдылга ажылдары планда көрдүнген. Үстүнде айыткан бүгү-ле ажылдарның үндезин таваа – тыва сөстерни болгаш сөстер каттыжылгазын системаже киирери.
ТГТШИ-ниң эртем ажылдакчыларындан аңгыда, тыва дыл дээш сагыжы аарып чоруур волонтерлар ук ажылдарга киржип турар. Оларның кол сорулгазы – интернет четкизинче тыва дылды бүрүнү-биле киирери база делегей четкизи тыва дыл-биле дола бээрин чедип алыры.
Улуг хемчээлдиг төлевилелге Национал школа хөгжүдер институт, А.С. Пушкин аттыг ном саңы, К.И. Чуковский аттыг уругларның ном саңы, Тыва үндезин культура төвү, Национал архив, В.Ш. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театры, Алдан-Маадыр аттыг Национал музей, МИЧ-тер төлээлери, “ТываМедиабөлүктүң” журналистери база Аныяктар ажыл-херээниң агентилели киржип турар.
“Тыва танал” болгаш “Википедияның” тургузукчузу, тыва дылдың хөгжүлдезинге улуг үлүг-хуузун киирип чоруур Али Күжүгеттиң демдеглээни-биле, Яндексче тыва дылды киирерде, 1 сая ажыг орус, тыва дылдарга чергелешкек очулгалар– сөстер, сөстер каттыжыышкыннары болгаш домактар негеттинип турар. Ону чедип алыр болза, Делегей четкизиниң бүгү-ле сайтыларын тыва дылга номчуп болур апаар. Онлайн энциклопедиялар, номнар, өөредилге сайтылары, янзы-бүрү четкилер бичии чаштарга болгаш улуг кижилерге-даа тыва дылга тодаргай апаар. Оон ыңай Тываның чурттакчыларынга орус, англи, кыдат дээш даштыкы дылдар өөренири чиик апаар. Оон “Яндекс Алисазы” чаштарга тыва дылга чугаалажып эгелээринге улуг салдарлыг болур. Ол ышкаш “Яндекс Алиса” тыва тоолдарны ыдып турар апаар. 5 чыл эрткенде сайт бүрүзү тыва дылче очулдуртунуп турар апаар.
‘’Яндекс.Очулдурукчу’’ деп сервистиң кол негелдези – орус, тыва чергелешкек домактарны 1 сая чедир киирери. Чижээ, ‘’Бо кежээ соок болду — Сегодня вечером было холодно’’. Очулгаларны Яндекске киириптерге, система ук очулгаларга даянып, нейрочетки тыва дыл кырынга ажылдап эгелээр. Тыва дылдың сөс курлавырын болгаш грамматиказын боду-ла шиңгээдип аптар. Ооң соонда тыва очулдурукчу Интернет четкизинге тыптып кээр дээрзин ТГТШИ-ниң дыл секторунуң эртем ажылдакчызы Чойган Ондар демдеглеп турар.
Оон ыңай тыва чугаа синтезаторун азы тыва дыл кырында сөзүглелди номчуптар программаны чогудуп алыры база бир кол чугула негелделерниң бирээзи. Амгы үеде Яндекс орус дыл кырында 17 аңгы үннерге чугааланып турар: эр, кыс, бичии оол үнү, бичии уруг үнү, улгады берген эр, кыс кижилерниң үннери дээш оон-даа өске. 5 аңгы назылыг кижилерниң тыва дылда 10 хире аңгы үннерин үндүрүптер программаларны тургузуптары чугула дээрзин эртем ажылдакчылары тодараткан.
Тыва дылды “Яндекс. Очулдурукчуже” киирер төлевилелдиң волонтеру Чыжыргана Сааяның дыңнатканы-биле, очулга ажылын чорудар волонтер бүрүзүнге 2000 хире домактарны очулдурар кылдыр даалгаларны берген. Төлевилелде 37 волонтер киржир күзелин илереткен. Орус дылдан тыва дылче очулдурар 13 кижини немей хереглеп турар дээрзин ТГТШИ-ниң дыл секторнуң эргелекчизи, филология эртемнериниң доктору Байлак Ооржак дыңнаткан.
Очулга ажылдарынга киржир күзелдиг волонтерлар ТГТШИ-ниң дараазында ажылчын телефонче долгаар, дугаары 8(39422) 23936.
Алиса ДОНГАК.
Чуруктарны интернеттен алган.
