“Тыва дылды хөгжүдериниң эчис сорулгазы” VIII шуулганның ажылы дүүн, октябрь 31-де, Тыва дыл хүнүнүң бүдүүзүнде эгелээн. Тыва Республиканың Чазааның чанында Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунга шуулганның шөлдериниң ажылы болуп эрткен. Оларның ажылынга эртемденнер, башкылар, чогаалчылар, журналистер, чогаадыкчы болгаш хөй-ниити организацияларның төлээлери киришкен.
“Тыва дылдың албан ёзузу-биле доктааттынган адырларда болгаш массалыг информация чепсектеринде ажыглалы” шөлдүң ажылынга тыва дыл эртемденнери, журналистер, очулдурукчулар болгаш хөй-ниити организацияларының төлээлери киржип, бо чугула айтырыгны сайгарып чугаалажып, аразында бодалдарны солчуп, экономика, хоойлу-дүрүм дээш өске-даа адырларда база солун-сеткүүлдерде, радио, телевидениеде тыва дылды ажыглап турарынга хамаарыштыр чидиг чугааны чоруткан. Чидиг-даа болза, ажыктыг бодалдар, саналдар солчуушкуннарын ТГШИ-ниң дыл эртемденнериниң секторунуң эртем ажылдакчызы, филология эртемнериниң кандидады Оюмаа Саая билдилиг башкарып эрттирген.
Тываларның 82 хуузу боттарының төрээн дылын билирин айтырыг-харыы шинчилелдер көргүскенин Оюмаа Маадыр-ооловна бодунуң киирилде илеткелиниң үезинде дыңнаткан. 1980 чылдарның төнчүзүнге чедир республиканың ол үеде эң улуг “Шын” солуннуң тиражы 30 муң экземпляр, а Тываның ном үндүрер черинге чаңгыс номнуң тиражы 10–15 экземпляр хире турганын, амгы үеде чечен чогаал номунуң тиражы 1000 экземплярдан көвүдевезин эртемден чугаалаан. Ол дээрге элээн дүвүренчиг чүүл дээрзин эртемден демдеглээш, тыва дылды сайзырадырынга интернет дээш массалыг информацияның электроннуг чепсектери дыка сайзыраан амгы үеде эртем-техниканың чедиишкиннерин тыва дылды хөгжүдеринге ажыглаар ужурлуг бис деп айыткан.
“Тыва дылдың албан ёзузу-биле доктааттынган адырларда болгаш массалыг информация чепсектеринде ажыглалы” шөлге экономика, хоойлу-дүрүм, эрге-чагырга дээш өске-даа адырларга хамааржыр чаа терминнер очулгазының дугайында чугаа ханы болгаш ажыктыг болган. Республиканың эрге-чагырга органнары, кожуун болгаш суму деңнелдеринде безин, боттарының доктаалдарын, шиитпирлерин тыва дылга биживейн, чүгле орус дылга парлап турарын эртемденнер, журналистер болгаш өскелер-даа чугаалаан. Ынчангаш олар республиканың эрге-чагырга органнарының доктаал-саавырларын орус, тыва ийи дылга парлап үндүрерин чогуур органнарга саналдаар деп шиитпирлээннер.
Экономиктиг, юридиктиг дээш өске-даа чаа терминнер очулгазын дүрген чорудар сорулга-биле массалыг информация чепсектери биле ТГШИ-ниң сөстүктер секторунуң тускай ажылчын бөлүүн тургузар, терминнер комитединиң ажылын шалыпчыдар деп саналды секторнуң удуртукчузу Кызыл-Маадыр Симчит киирген.
Национал школа хөгжүдер институттуң эртем ажылдакчызы Аянмаа Салчактың “Кеземче-шүүгү чорудулгазында тыва дылдың ажыглалы” илеткели, ону дыңнааннарга дыка сонуурганчыг, ажыктыг чүүлдер-даа ында бар болган. Аянмаа Кошкар-ооловна Россияның очулдурукчулар эвилелиниң кежигүнү. Республикага 5–6 кижи санныг очулдурукчулар бөлүүн тургускаш, Россияның очулдурукчулар эвилелиниң салбыры кылдыр албан ёзузу-биле бүрүткедип алырын ол саналдаан. Ооң саналын боттандырып болурунуң аргазы бар дээрзи ол-ла дораан илерээн. Россияның очулдурукчулар эвилелиниң салбырын Тывага тургузуп алыр болза, очулга ажылы чаа деңнелче көдүрлүп болур.
Массалыг информация чепсектериниң электроннуг хевирлери аажок сайзыраңгай үеде чурттакчы чонга медээлер чедиреринге сайтылар улуг рольдуг. Тыва Республиканың чамдык информация чепсектериниң сайтыларында тыва дылдың байдалын база чугаалашкан.
ТР-ниң Күрүнениң автономнуг албан чери “Тывамедиагрупптуң” иштинде кирип турар “Шын”, “Тувинская правда”, “Тываның аныяктары”, “Сылдысчыгаш”, “Тува24” телеканал, “Звезда. Кызыл” радио, «ТМГ» медээлер агетилелиниң сайтыларынга тыва дылды калбаа-биле ажыглаар дээш, боттандырып чорудуп турар төлевилелдериниң дугайында ооң директору Надежда Саттың тодаргай болгаш допчу дыңнадыы “Тыва дылдың албан ёзузу-биле доктааттынган адырларда болгаш массалыг информация чепсектеринде ажыглалы” шөлге олурганнарның сонуургалын оттурган. Ол төлевилелдер боттаны бээрге, “Тывамедиагрупптуң” эң ылаңгыя кабельдиг телевидениези дамчыштыр тыва дылга дамчыдылгалар көвүдээр.
“Тыва дылдың албан ёзузу-биле доктааттынган адырларда болгаш массалыг информация чепсектеринде ажыглалы” шөлге тыва дылды аңгы-аңгы адырларга ажыглаар талазы-биле өске-даа айтырыгларны чугаалашкан.
Ш. МОНГУШ.
“Шын” №83 2023 чылдың ноябрь 1