Тиилелгениң 80 чыл оюнга база Ада-чурт камгалакчызының чылынга тураскаадып төөгүнүң арыннарындан кым-даа, чүү-даа уттундурбаанын сагындырып, “ТАР-ның эки турачыларының дайынчы оруу” деп А.Б. Конгарның номундан база чоннуң ынак солуну “Шынның” арыннарынга 1951 чылдан 2025 чылга чедир парлаттынган чүүлдерден эки турачы, үлегерлиг, гвардейжи спортчулар-биле таныштырдывыс.
Төрээн Тывазынга чоннуң кадык чоруу дээш, аныяктар аразынга спорт ажылын сайзырадыры-биле улуг үлүг-хуузун дараазында 30 гвардейжи дайынчы киирген: командирниң дузалакчызы Түлүш Навачыган оглу Сундуй, Кыргыс Кызыл-оол оглу Норбу-оол, үлегерлиг спортчу Соян Алдын-Херел Минчимааевич, башкы Оюн Байыр-оол оглу Санчат-оол, үлегерлиг башкы Салчак Хойлукаа оглу Бавуу, чогаалчы, ыраажы, спортчу Түлүш Дадар-оол оглу Севээн, Түлүш Нүүрүп оглу Мунзук, Хомушку Кудурукбай оглу Нордуп, Донгак Бегзи оглу Улуг-Шыыр, культура, спорт ажылдакчызы Салчак Кезече оглу Дажы-Саң, Сарыглар Күзетей оглу Бичен-оол, ужудукчу Чили Санчык оглу Чимит, командир Түлүш Самбуу оглу Нурсат, танкычы Түлүш Мыртыш оглу Кызыл-Тас, Лама Түлүш (Борис) оглу Шөмбүл, санитар Кыргыс Доңмит уруу Сынаа, санитар Ховалыг Терек-оол уруу Бичен, часпас адыгжы Монгуш Эрекей оглу Сат, мергежилдиг акробат Монгуш Белекпен оглу Сундуй, удуртукчу спортчу Салчак Даржаа оглу Данзын-оол, хол бөмбүүнүң тергиини Соян Лопсан оглу Чапсын, удуртукчу спортчу Салчак Бады оглу Сундуй-оол, культура, спорт удуртукчузу Түлүш Сендижек оглу Мезил-оол, даш көдүрер Монгуш Дүктүг-оол оглу Чылбак, танкычы, часпас адыгжы Сарыглар Буянды оглу Канчыыр-оол, адыгжы Ховалыг Түвендей оглу Бүрүле, культура, спорт удуртукчузу Кыргыс Чалзырай оглу Дажымба, танкычы, часпас адыгжы Оюн Кандан оглу Аракчаа, хүрежир, чүгүрүк аъттыг Оюн Чолдак-Дадар оглу Хүрең-оол, спорт даргазы Хертек Успун оглу Ломбуу. Олар полктуң эки турачы, спортчу командаларының кежигүннери турганнар. Шериг клувунуң спорт залынга белеткелди чорудуп, Кызылчыларга неделя санында спорттуң аңгы-аңгы хевирлеринге солун оюннарны көргүзүп турганнар.
Командирниң дузалакчызы, гвардейжи старшина Түлүш Навачыган оглу Сундуй
Түлүш Навачыган оглу Сундуй 1920 чылда Чаа-Хөл кожууннуң Булуң-Терек деп черге малчын өг-бүлеге төрүттүнген. Ол чайлаг школазынга тыва бижикти өөренип дооскаш, ТАРЭ кежигүнүнге 1936 чылда кирген. Улаштыр сумунуң ажыл-ижинге дузалажып, аныяктар ортузунга спорт ажылын сайзырадыр бөлүктү удуртуп турган. Дараазында 1943 чылдың сентябрь 1-де тыва эки турачы отрядтың 2-ги взводунуң командириниң дузалакчызынга томуйлаткаш, дайынче аъттанган. Сундуй Түлүш Ровно база Сурмичи-Дубно дээш тулчуушкуннарга эрес-маадырлыг киришкен. Совет Чазак “Алдар” ордениниң үшкү чергези-биле, Тыва Чазак Республика ордени-биле шаңнаан. Сундуй Түлүш дайынчы эш-өөрү-биле Тывазынче 1944 чылдың июнь айда чанып келген. Ол 1944 чылдың июль айда полктуң шиитпири-биле Шивилиг эрттирилге чериниң комендантызынга, улаштыр 1945–1948 чылдарда ИХЯ-ның оперативтиг ажылдакчызынга ажылдаан. Дараазында 1948 чылда областың совпарт школазын дооскаш, 1948–1970 чылдарда СЭКП Кызыл, Чаа-Хөл райкомунга, “Бурунгаар” колхозка партком секретарынга, “Найырал” совхозка бригадирлеп, профэвилел комитединиң даргазынга ажылдап, склад эргелекчилеп, Улуг-Хем районнуң ИХК-ниң участок төлээзинге ажылдап чораан. Тиилелгениң байырлалдарында, “Ада-чурт дайыны” орденниң ийиги чергези, “Кур болгаш куруккан черлерни шиңгээдип алганы дээш” база Ленинчи юбилей болгаш дайынчы медальдар-биле шаңнаткан.
Бедик мергежилдиг ужудукчу Чили Санчык оглу Чимит
Чили Санчык оглу Чимит1914 чылда Сүт-Хөлдүң Кара-Чыраага малчын арат Борбак-Кара биле Санчык Монгуштарның алды оол, үш кыс — тос ажы-төлүнүң дөрт дугаар оглу болуп төрүттүнген. Чимит бичиизинден-не үе-чергези оолдар аразынга аът мунарынга, хүрежиринге шылгарап үнүп, эрес-шоваа, оваарымчалыг чоруу-биле ылгалып чораан. Санчыктың алды оглу шупту хүрежир болганнар. Чимит тыва бижикти кончуг дүрген өөренмишаан, 1930 чылда Тываның аныяктар эвилели аревэ кежигүнүнге кирип алган. Улаштыр бодунуң кызымаа-биле назы четпээнде-ле шеригже киргеш, 1933–1935 чылдарда шериг албанынга дадыгып, эрес-шудургузун көргүскен. Дараазында 1935 чылда Чимит Тываның баштайгы чолаачылары-биле тускай чолаачылар курузун дооскаш, чолаачылап, механиктеп ажылдааш, “Тыватранстың” ажылдакчыларының мурнакчы одуруунче кирген. Ооң бедик ажыл-ижин үнелээш, ТАРН-ның нам кежигүнүнге хүлээп алган. Техникага ынак билдилиг кадрны 1941 чылда катап шеригже келдирген. Тыва ужудукчуларның баштайгызы Чооду Кидиспейниң ужар-чүүл бөлүүнге А. Ензак, Х. Хопуя, А. Хунаң-оол, С. Очур-оол, С. Дадар-оол болгаш өске-даа оолдар-биле кады өөренгеш, эки доосканнар. 1942–1943 чылдарда бөлүк эштери-биле Пермь хоорайга шериг ужар-чүүл школазын чедиишкинниг доосканнар. Дараазында Тывага чаа тургустунган ужар-чүүл кезээнге кады өөренип дооскан эштери-биле башкылап ажылдап эгелээннер. Фронтуже эки турачы ужудукчу кылдыр чорударын Тыва Чазакче 3 дугаар дилег-билдириишкин киирерге, арай боорда боттанган. Кажан ТАР эки тура-биле ССРЭ-ниң составынче кирген соонда, 1944–1945 чылдарда ол япон дайынынга киришкен. Ооң ужудукчу бедик мергежили, коргуш чок маадырлыг чоруу дээш ону “Саян дээриниң коргуш чок хартыгазы” деп адаар турган. Ч.С. Чимит эрес-дидим чоруу дээш ТАР-ның “Күш-ажыл” ордени болгаш Совет Эвилелиниң “Хүндүткелдиң демдээ” ордени база ол ышкаш хөй санныг медальдар, мактал бижиктер-биле шаңнаткан. Ч.С. Чимит шеригден халашкаш, 1946 чылдан эгелеп Тывага аныяктарны ужар-чүүл херээнге өөредирин уламчылаан. Ооң арга-дуржулгазы Кызыл аэропортунуң ажылынга дыка ажыктыг болган.
Хомду дайынчызы Кыргыс Кызыл-оол оглу Норбу
Кыргыс Кызыл-оол оглу Норбунуң адазы Кыргыс Кызыл-оол Улуг-Хем кыргыстарының Барык сумузундан Хомду дайынынче эштери Кыргыс Дагба, Кыргыс Суваң-оол олар-биле кады 1912 чылдың чайынында чоруткан. Хомду дайыны тиилелгелиг доозулганынга тураскааткан байырлалга Сартыыл (Арзылаң) Күдерек хүрешке үжүүрлешкеш, эзер-чүгенниг аът-биле шаңнаткан. Улаштыр чадаг чарышка Кыргыс Кызыл-оол бирги черни ап, шаңналынга эзер-чүгенниг аът база “Улан-Баадыр” деп хүндүлүг атка төлептиг болган. Кыргыс Кызыл-оолдуң оглу Норбу, улуг лейтенант Сат Бүрзекейниң взводунга Ровно болгаш Дубно дээш тулчуушкуннарга эрес-дидим чоруун чаңгыс эвес удаа көргүскен. Партияның, дайынның болгаш күш-ажылдың хоочуну Кыргыс Кызыл-оолович Норбунуң хөрээн “Эрес-дидим чорук”, “Дайынчы шылгарал” деп медальдар болгаш Ада-чурттуң Улуг дайыны орденниң I чергези болгаш өске-даа хөй санныг дайынчы медальдар каастап чораан.
Дайынчы, үлегерлиг спортчу Соян Минчимаа оглу Алдын-Херел
Ол 1919 чылда Эрзинниң Төре-Хөлге төрүттүнген. 1930 чылда Тес-Хемниң Кызыл-Чыраага чурттай берген. Соян Алдын-Херел тыва эки турачы аъттыг шериг эскадронунга дайынчыларның аразынга таварылга бооп кирбээн. Олар неделя санында кызылчыларга спортчу мергежилдерин бараалгадып-даа турганнар. Ровнодан Дубно чедир шаап халдаашкыннарга партийжи быжыг туруштуун, спортчу мөзү-шынарын көргүзүп, дайынчының эң бедик шаңналы болур Алдар ордениниң III чергези-биле шаңнаткан. Ооң дайынчы болгаш күш-ажыл хавыяаларынга Тиилелгениң 40 чыл оюнда "Ада-чурт дайыны" орденниң II чергези немешкен.
Лама Түлүш (Борис) оглу Шөмбүл
Түлүш Лама 1921 чылда Чөөн-Хемчиктиң Чадаана хемниң унунга малчын арат Түлүш Шөмбүлдүң өг-бүлезинге төрүттүнген. Лама элээди чылдарында эрес-шоваа, эмдик мал өөредиринге, аът чарыштырарынга кончуг ынак чораан. Лама Түлүш шериг албанын эрттирип турда, ооң эрес кашпагайын өөренип көргеш, командирлер школазынга өөреткен. Лама Түлүш акызы Сандак-биле кады дайын чоруур билдириишкинни киирерге, удаваанда оларга дайынче чоруур келдириишкинни чоруткан. Гвардейжи Кубань Кара-Далай аъттыг шериг полугунуң 4-кү тыва эскадронунуң командириниң дузалакчызы улуг сержант Лама Түлүштү эрес-маадырлыг чоруу дээш “Кызыл Сылдыс” ордени-биле шаңнаан. Дайын соонда Кызылга кызыл шеригниң тускай аъттыг полугунга, комсомол секретарынга, улаштыр КГБ, ИХЯ органнарынга, СЭКП Кызыл райкомунга, СЭКП-ниң ХХ съездизи аттыг колхозка, Тес-Хем районнуң райпозунга, Республиканың прокуратуразынга ажылдап чорааш хүндүлүг дыштанылгаже үнген. Борис Шөмбүлович Ламаның маадырлыг чоруун Совет Чазак бедии-биле үнелээш, “Кызыл Сылдыс” ордени болгаш “Ада-чурттуң Улуг дайыны” орденниң II чергези-биле база ТАР-ның Республика ордени-биле шаңнаан.
Санитар Кыргыс Доңмит уруу Сынаа
Кыргыс Сынаа 1923 чылдың март 15-те Эрзин кожууннуң Солчур деп черге малчын арат Доңмит Кыргыстың өг-бүлезинге дун уруу болуп төрүттүнген. Ол аът мунарынга кончуг ынак чораан болгаш, чоок-кавының аалдарының чүгүрүк аъттар чарыжынга ачазының сооткан чүгүрүк аъттарын мунуп өзүп келген. Сынаа Эрзинниң эге школазын, улаштыр Самагалдайга чеди классты чедиишкинниг дооскан. Күш-ажылын Тес-Хем кожпозунга секретарь-машинакчылап эгелээн, улаштыр аревэ секретарынга соңгуткан. Орта аныяктар ортузунга политика, спорт, культура талазы-биле ажылдарны калбаа-биле чорудуп турган. Ооң дугайында дараазында кожамыкты Сынаага тураскаадып ырлажып турган.
Эмин эрттир челер кулун,
Эрзин-Тестиң Саралазы,
Домак-сөске алдырбас,
Доңмит кызы Сынааны.
Дараазында 1942 чылда Бүгү-делегейниң херээженнер хүнү март 8-тиң 32 чыл оюнга тураскааткан херээжен спортчулар аразынга Самагалдай — Кызыл чедир 180 км хемчээлге хаактыг үнүүшкүннү чедиишкинниг чоруткан. Оларның эрес-дидим база бедик үлегерлиг чоруу дээш дараазында хаакчыларны ТАР-ның Биче Хурал Президиумунуң Хүндүлел бижии-биле шаңнаан. Оларга Доңмит кызы Кыргыс Сынаа, Ензак кызы Чооду Тыртык-Уруг, Долгар кызы Кыргыс Херел, Биче-Кара кызы Кыргыс Долзатмаа, Буду кызы Кыргыс Милчиген хамааржыр.
1942 чылдың март 9-та Тыва Чазак Кыргыс Сынааның удуртукчу, идепкейжи чоруун деткип, Тыва Төп кооптуң кадрлар килдизиниң эргелекчизинге томуйлаан. Дараазында Кызылдың Каттышкан школазының эмчи салбырын эки өөредилге-биле дооскан. Кыргыс Сынаа 1943 чылдың чазынында Тыва Чазакка дайынче чорударының билдириишкинин киирген. Август айда Сынаа фронтуже чоруур чөпшээрел-келдириишкинни алгаш, сентябрь 1-де эки турачы отряд-биле дайынче үдедип аъттаныпканнар. Кыргыс Сынаа өске бүгү санитар эштери-биле бир дөмей дайынның халаптыг болуушкуннарын караа-биле көрүп, балыгланган тыва, совет дайынчыларга эмчиниң бирги дузазын көргүзүп чораан. Кыргыс Сынааның эрес-дидим чоруу дээш Совет Чазак “Ада-чурттуң Улуг Дайыны” орденниң I чергези, Тыва Чазак Республика ордени-биле шаңнап үнелээн. Дайындан келгеш, Тыва орденниг аъттыг шериг полугунга санитарлап, улаштыр СЭКП Обкомунга техниктиг секретарьлап, Кызыл болгаш Таңды, Каа-Хем, Бии-Хем райкомнарынга, Бай-Тайга, Барыын-Хемчик райполарынга, Эрзинниң дааранылга комбинадынга, сөөлүнде 1976–1980 чылдарда Тыва АССР-ниң Амыдырал-хандырылга яамызынга улуг инженерлеп, кадрлар килдизиниң эргелекчизинге ажылдап чорааш, хүндүлүг дыштанылгаже үнген.
Санитар Ховалыг Терек-оол уруу Бичен
Бичен Ховалыг 1923 чылда Улуг-Хем кожууннуң Эйлиг-Хемге малчын арат Ховалыг Терек-оолдуң өг-бүлезинге төрүттүнген. Бичен тыва бижикти Эйлиг-Хем сумузунга өөренип алгаш, Шагаан-Арыгның 7 чыл школазын эки дооскан. Дараазында 1938 чылда аревэ база 1940 чылда нам кежигүнүнге кирип, аныяктар ортузунга политиктиг, культура болгаш спорт ажылдарын идепкейлиг удуртуп чораан. Улаштыр ТАРН-ның Улуг-Хем кожкомунуң херээженнер ортузунга ажыл чорудар килдисти эргелекчилеп ажылдаан. Орта ажылдап тургаш, дайын чоруур билдиришкинни Төп комиссияже кииргеш, чоруур харыыны алган. Эки турачы отрядта улуг лейтенант Бүрзекей Саттың взводунуң санитар хайгааракчызы болуп аъттаныпкан. Ол тулчуушкун шөлүнден та чеже совет, тыва балыгланган дайынчыларны үндүрүп, оларга эң баштайгы эмчи дузазын көргүспээн дээр. Ховалыг Биченни Ковров хоорайга дайынга эрес-дидим чоруу дээш Совет Чазак “Ада-чурттуң Улуг дайыны” орденниң бирги чергези-биле, Тыва Чазак Республика ордени-биле шаңнап үнелээн. Дайын соонда 1948 чылда совпартшколаны дооскаш, Улуг-Хем, Тере-Хөл, Тожу, Өвүр СЭКП райкомнарынга херээженнер килдизи эргелекчилеп ажылдап чораан. Совет чурум-биле паспорт алырда Роза Тевер-ооловна Биче-кыс болган. Сөөлүнде “Х Улуг-Хурал” колхозка ферма эргелекчилеп чорааш, хайлыг дайынның сагыш-сеткил аарыындан аар аарааш, 1980 чылда мөчээн.
Алексей ЧАМБАЛ-ООЛ, спорттуң хоочуну.
Чуруктарны "Тыва Арат Республиканың эки турачыларының дайынчы оруу" деп номдан алган.
«Шын» №18 2025 чылдың май 15