| ХАРЫЛЗААНЫҢ 100 ЧЫЛЫ |
Харылзаа адырының хоочуну, Россия Федерациязының 3-кү класстың күрүне чөвүлекчизи, «Харылзаа мастери», Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы Мөңгүн-оол Куулар «Чиңгис-Хаан – Сүбедейниң шапкынчыларындан интернетке чедир (Архив документилеринге үндезилээн Тываның харылзаазының төөгүзү)» деп улуг ажылын барык 5 чыл дургузунда кылып келген. Тыва харылзааның 100 чыл оюн таварыштыр номну чырыкче үндүрер деп планнап турар.
Автор ажылды кылырда, ТР-ниң Национал архивиниң документилерин өөренип көрүп, А.С. Пушкин аттыг национал библиотеканың солуннарын, сеткүүлдерин номчуп, РФ-тиң Күрүне архиви-биле, Иркутск, Томск областарының, Красноярск крайның болгаш «Тывахарылзааинформ» ААН-ның архивтери-биле, ТГШИ-биле чагаалажып турган. Оон аңгыда «Россия почтазының», радиотелевидение дамчыдылга төптериниң «Россияның телевидение болгаш радио дамчыдылга четкизиниң салбырларының (РРТПЦ ФГУП «РТРС») харылзаа талазы-биле хоочуннарының сактыышкыннарынга даянмышаан, Интернет четкизинден херек материалдарны тып, медээлерни шүүштүрүп, системажыдып бижээн.
Удавас холга тудар номувус чылдар аайы-биле ТАР-ның, Тыва автономнуг областың, Тыва АССР-ниң, Тыва Республиканың харылзаазының сайзыралының дугайында болгаш аңаа ажылдап чораан хоочуннар дугайында эгелерден тургустунган. Номда дыка хөй таблицалар, чуруктар болгаш төөгүлүг документилерниң хоолгалары кирип турар.
ССРЭ биле ТАР-ның аразынга почта-телеграф солчулгазын чорударының дугайында дугуржулга 100 чыл бурунгаар, 1925 чылдың июль айда, ССРЭ-ниң Чазааның чалалгазы-биле ТАР-ның Сайыттар Чөвүлелиниң даргазы Дондук Куулар, Биче Хурал даргазы Нимажап Монгуш болгаш Сайыттар Чөвүлелиниң херектер эмгелекчизи Талга-Сюрун Соян баштаан бир дугаар албан ёзунуң делегациязы Москвага чеде берген. Делегацияже оон ыңай Шериг сайыды Шагдыр, Наринмандах биле Бульжун, Таңды-Тываның Улусчу партиязының кежигүнү эш Цендыл, Таңды-Тываның Аныяктарның революстуг эвилелиниң кежигүннери эш Бадан-оол биле эш Бильби база очулдурукчу П. Медведев кирип турганнар. Олар Кызылдан Минусинскиже сал-биле 7 хонук чоруп келгеннер. Аңаа барып хонуп алгаш, улаштыр Красноярскыже пароход-биле үнүпкен. Бир хонук дургузунда Красноярскыга чеде бергеш, аңаа 3 хонганнар. Коммунистиг Интернационал (Коминтерн) баар даштыкы кыдат, көрей, американ болгаш совет делегациялар-биле кады Москваже поездилепкеннер. Орукка дөрт хонук эрткен. Оларны Коминтернниң болгаш килдис эргелекчизи Перлинге баштаткан ССРЭ-ниң Улус комиссариадының төлээлери уткуп алгаш, «Европейск» аалчылар бажыңынга чурттадып каан.
Даартазында олар Алмаз фондузунга барганнар. Даштыкы аалчылар аразындан бир дугаарында тыва аалчылар хаанның каасталгаларын, эдилелдерин тудуп көргеннер: орус хаанның корона бөргү, скипетр, хаан үезиниң палладийден кылган эртине-байлактарны база хаптарда суп каан алдын-мөңгүн акшалар. Оларны холунга туткаш, чурукка тырттырып алганнар. Аалчыларга Ходынкада Москваның бир дугаар аэродромун көргүзүп, Москва кырынга аэропланга ужутканнар.
Алмаз фондузунга четкен соонда, ССРЭ-ниң Даштыкы херектер талазы-биле улусчу комиссары – совет дипломатияның «адазы» Георгий Чичерин база ССРЭ-ниң Даштыкы херектер талазы-биле улусчу комиссариадының килдистер удуртукчулары хүлээп алганнар.
Оларны ССРЭ-ниң Улусчу комиссарлар чөвүлелиниң даргазы Алексей Рыков, ооң соонда 1931–1936 чылдарда ССРЭ-ниң почта болгаш телеграфтар комиссары, ССРЭ-ниң саң-хөө талазы-биле баштайгы улусчу коммиссары Григорий Сокольников база ССРЭ-ниң Революстуг Чөвүлелиниң Даргазы, шериг болгаш далай херектериниң талазы-биле улусчу комиссары Михаил Фрунзе хүлээп алганнар.
1925 чылдың июль 22-де Совет Социалистиг Республикалар Эвилели биле Таңды-Тыва Арат Республиканың аразынга найыралдыг харылзааны тургузарының дугайында бир дугаар улуг делегей чергелиг дугуржулгага атты салган. База ССРЭ-ниң Почта болгаш телеграф улусчу комиссариадының төлээлери күрүнелер аразында почта солчулгазын тургузарының болгаш электрилиг дыңнадыглар (телеграф) солчурунуң дугайында баштайгы ийи керээни чарган.
ССРЭ-ниң талазындан сураглыг чөвүлекчи, экономиктиг болгаш эрге-хоойлу килдизиниң начальнигиниң дузалакчызы, ол-ла үеде РСФСР-ниң Улусчу комиссарлар чөвүлелиниң ажыл-херек башкарыкчызы, Даштыкы херектер талазы-биле Улусчу комиссариаттың Ыраккы Чөөн чүк килдизиниң эргелекчизи Николай Колчановский, Ажылчын-тараачын Кызыл Армияның Штавының хайгыыл эргелелиниң ниити канцелярияның 2-ги килдизиниң 5-ки участогунуң сектор начальниги Григорий Ягрин болгаш ТАР-ның талазындан Сайыттар Чөвүлелиниң даргазы Куулар Дондук, ТАР-ның Биче Хуралының даргазы, даштыкы херектер сайыды Монгуш Нимажап база Сайыттар Чөвүлелиниң ажыл-херек башкарыкчызы Соян Талга-Сюрун бо төөгүлүг болуушкунга киришкеннер.
1925 чылдың июль 25-те ТАР-ның III Улуг Хуралынга Биче Хурал даргазы, Даштыкы харылзаалар сайыды Монгуш Нимажап Москваже Чазак делегациязының сургакчылаашкыны болгаш ССРЭ биле ТАР-ның аразында найыралчы харылзаалар болгаш почта-телеграф харылзааларын тургузар дугайында чардынган керээлерни таныштырып илеткээн. ТАР-ның III Улуг Хуралы ук дугуржулгаларны сайгарып көргеш, шиитпирниң ийи болгаш бешки чүүлдери-биле бадылаан.
Россияның бот-башкарылгалыг күш-ажылчы колониязының (РСТК) Кызыл хоорайда почта-телеграф салбырын болгаш Ус биле Кызыл аразында телеграф шугумун бүрүн дериг-херекселдери-биле ССРЭ-ниң Чазааның ТАР-ның Чазаанче халас шилчиткенинге үндезилээш, 1925 чылдың октябрь 1-ниң актызы-биле 1925 чылдың июль 22-де чардынган дугуржулга ёзугаар ТАР-ның Почта-телеграф эргелели тургустунган.
Ынчангаш бо чылын тыва харылзаа тургустунганындан бээр 100 чыл болуп турар. Адырның бүгү ажылдакчыларынга, хоочуннарга изиг байырывыс чедирип тур бис.
Мөңгүн-оол КУУЛАРНЫҢ материалдарындан Надежда КУУЛАР белеткээн.
Чуруктарны "Ак-кара Тыва" деп альбомдан алган.
“Шын” №38 2025 чылдың октябрь 2
